• am
  • ru
  • en
Версия для печати
16.07.2007

ՅԱԴ ՎԱՇԵՄՆ ՈՒ ԻՍՐԱՅԵԼԻ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Руский

   

Հարություն Մարության

Yad_Vashem (medium) Հասարակության հիշողության քաղաքականության մշակման գործում մեծ դեր ունեն այդ հիշողության պահպանմանն ուղղված թանգարանները։ Որպես կանոն, այդ կապը լինում է փոխադարձ. հասարակության ներսում տեղ գտած փոփոխություններն այս կամ այն չափով իրենց արտացոլումն են գտնում թանգարանային ցուցադրության մեջ, թանգարանային միջոցներով քարոզվող մեկնաբանություններում։ Լինում է նաև հակառակը. թանգարանն է իր գործունեությամբ ստանձնում ինչ-ինչ, հասարակությանը համեմատաբար քիչ հուզող գաղափարների՝ ժամանակի ընթացքում ավելի արդիական դառնալուն։

Հասարակության մեջ ընթացող գործընթացների և Հոլոքոստի մեկնաբանումների փոփոխությունների միջև եղած կապին նվիրված ներկա հաղորդման հենքը կազմում է Գերմանական և եվրոպական ուսումնասիրությունների կանադական կենտրոնի (The Canadian Centre for German and European Studies) աշխատակից, անկախ հետազոտող դոկտոր Մատիաս Հասի (Matthias Haβ) ծավալուն աշխատանքի մի հատվածը1:

Այն ուղին, որն ընտրել է Իսրայելի հասարակությունը եվրոպական հրեության ոչնչացման պատմության հետ հարաբերվելու հարցում, վերջին տասնամյակներին փոփոխություն է կրել ձևի, բովանդակության և ինտենսիվության առումով։ Անցյալի հետ հարմարվելու, համաձայնության գալու ձևերը կարելի է տեղավորել երեք թեմատիկ կատեգորիաներում՝ «Աղետը և հերոսությունը», «Աղետը և վերածնունդը», «Աղետը և փրկությունը (redemption)»։ Հրեաների ոչնչացման աղետը զուգադրվում է Դիմադրության մարտիկների հերոսության, Իսրայել պետության վերածննդի և որոշակիորեն կրոնական իմաստ կրող փրկության գաղափարի հետ։

Յադ Վաշեմի շուրջ տարվող քննարկումներից շատերն այս երկակիության արտացոլումն են։ Այսպես, Յադ Վաշեմի պաշտոնական անվանումը հնչում է որպես «Հոլոքոստի նահատակների և հերոսների [մասին] հիշողության [ապահովման] իրավասու մարմին» [ընդգծումը՝ Հ.Մ.]։ Հուշահամալիրի համար նախատեսված տարածքը մաս է կազմում Երուսաղեմում գտնվող Հիշողության լեռան։ Մյուս կողմից, անմիջապես մոտակայքում գտնվող Հերցլ լեռը իսրայելցի զինվորների կենտրոնական գերեզմանոցն է։ Թե՛ սիոնիզմի հիմնադիր Թեոդոր Հերցլը (ում անունով է անվանակոչվել լեռը) և թե՛ երկրի նախագահներն ու վարչապետերը նույնպես թաղված են այդտեղ։ Վայրի ընտրությունն ինքնին արտացոլում է Հոլոքոստի շուրջն առկա հիմնական մեկնաբանությունները. հերոսության դերն ավելի էական է, քան թե զոհերի նահատակությունը և որ Հոլոքոստը սերտորեն կապված է Իսրայել պետության հիմնադրման հետ՝ աղետից դեպի վերածնունդ։ Կարևոր է նաև նկատել, որ Յադ Վաշեմը գտնվում է լեռան այն կողմում, որն ուղղված չէ դեպի Երուսաղեմ, մինչդեռ վարչապետերի գերեզմանները նայում են քաղաքին։

Հուշահամալիրը հիմնադրված է 1953թ. պետության խորհրդարանի որոշմամբ, և ազգային հուշահամալիրի գործառույթները հստակորեն ամրագրված են հիմնադիր օրենքում։ Օրենքի ինը հոդվածները պարզաբանում են, թե ո՛վ պետք է հիշվի. զոհերը, ընտանիքները, համայնքները, հերոսները, հրեա զինվորները, պարտիզանները, վերջիններիս օժանդակողները և նրանք, ովքեր փորձում էին բարձր պահել իրենց արժանապատվությունը։ Այսպիսով, ինը հոդվածներից վեցը հասցեագրված են պայքարին, դիմադրությանը։ Սա բավական հստակ դրույթ է։ Դիմադրությանը, պայքարին լուրջ ուշադրություն դարձնելը Յադ Վաշեմի հիմնական խնդիրներից է։ Պայքարի թեման շատ լայն է մեկնաբանվում։ Դրա վրա կենտրոնանալու թաքնված իմաստն այն ենթադրությունն է, թե բոլոր նրանք, ովքեր չեն դիմադրել, այդ ժամանակվա ընդհանրական ձևակերպմամբ, «մորթվել են ոչխարների պես»։

Յադ Վաշեմի կառուցման առաջին պլաններով ենթադրվում էր արխիվի, գրադարանի, սինագոգի, հիշողության սրահի, հերոսության սրահի և հավերժության հուշարձանի ստեղծում։ Այդպիսով, տարբեր տարածքներ էին նախատեսվում տարբեր տիպի հիշողության պահպանման համար. օրինակ՝ հիշողության սրահ վեց միլիոն զոհերի և հերոսության սրահ՝ նացիզմի դեմ կռվողների համար։ Գործառույթներով տարբեր տարածքների առկայությունը թույլ էր տալիս տարբեր կերպ հիշել. սինագոգը նախատեսված էր կրոնական արարողությունների, մինչդեռ հավերժության հուշարձանը՝ աշխարհիկ բնույթ ունեցող սիոնիստական մոդելների համար։ Ի սկզբանե նախատեսված էր նաև հավաքել բոլոր զոհերի անունները։ Ձևավորումից ի վեր Յադ Վաշեմն իր գործառույթներից մեկը դիտում է գոնե խորհրդանշական գերեզման առաջարկելն այն մեծաքանակ զոհերին, որոնք չունեն իրական գերեզման։

Հուշահամալիրի գոյության սկզբնական փուլում նրա գործառույթներում բացակայում էր խնդրի հստակ ձևակերպումը։ Այսպես, որոշ բաղադրիչներ դիտվում էին որպես որոշիչ, այն է՝ արխիվը, տարբեր հուշային տարածքները, զոհերի համար խորհրդանշական քաղաքացիության ապահովումը (բաղադրիչ, որը, վերջին հաշվով, մինչև վերջ էլ չիրականացվեց), սակայն իսրայելական հասարակության համար տվյալ հաստատության իմաստի մասին հստակ գիտակցումը բացակայում էր։ Յադ Վաշեմը հուշային թանգարան չէր մեր ներկա ընկալմամբ։ Մասնավորապես, հստակ չէր, թե ով է մատուցվող տեղեկատվության հիմնական սպառողը. անորոշ ձևով հայտարարվում էր, թե բոլոր նյութերը պետք է հրապարակվեն՝ դրանք մարդկանց համար մատչելի դարձնելու նպատակով։ Իսկ թե ինչու դրանք պետք է հետաքրքրություն ներկայացնեին, որն էր նպատակը՝ դրա պատասխանը չէր ձևակերպվում։ Ենթադրվում էր, որ դա ինքնին հասկանալի է։ Սրանով է մասնակիորեն բացատրվում այն իրողությունը, թե ինչու Յադ Վաշեմի հիմնադրման շուրջ բացակայում էին քննարկումներն ու հասարակական կոնֆլիկտները. հաստատության համար չկար նպատակի հստակ ուրվագծում։ Յադ Վաշեմի պարտականությունն էր համարվում. ա) հավաքել և հրատարակել Հոլոքոստին նվիրված նյութեր, բ) հիշողության պահպանման և հիշողության հավերժացման խնդրի լուծումը, գ) Հոլոքոստի դասերի մասին բարձրաձայնումը, չնայած այս վերջին ասպեկտը գիտակցվեց համեմատաբար ավելի ուշ։

Իր գոյության առաջին տարիներին Յադ Վաշեմը կենտրոնական տեղ չէր զբաղեցնում Իսրայելի հուշային մշակույթում։ Հոլոքոստի մասին հիշողությունն անգամ հասարակության համար չուներ խիստ կարևոր նշանակություն։ Վերապրողները լուռ էին։ Ավելի կարևոր առաջնահերթություններ էին դիտվում պետության և հասարակության զարգացումը, ինչը շատ փոքր տեղ էր թողնում անցյալի վերհիշման համար։ Նախկին պարտիզանները և Դիմադրության շարժման մարտիկները միակն էին, որոնք օգտագործում էին Յադ Վաշեմն իբրև հիշողության վայր։ Իրավիճակը մի քիչ փոխվեց 1950-ական թթ. վերջերին, երբ Յադ Վաշեմի խորհուրդը ձեռնարկեց համապետական նշանակություն ունեցող Հոլոքոստի հիշատակի օրվա (Yom Ha Shoa/Holocaust Remembrance Day) հանդիսությունների անցկացումը։ Սա բերեց Յադ Վաշեմում պաշտոնական հանդիսության (պետական այրերի մասնակցությամբ) մասին որոշման կայացման։ Այդ իրադարձությանը հաճախ ներկա էին լինում երկրի նախագահը, վարչապետը, գլխավոր ռաբբիները, բազմաթիվ նախարարներ, ինչն էլ հուշահամալիրի վրա հրավիրեց հասարակության ուշադրությունը։ Հանդիսություններն իրականացվում էին նոր պետության աշխարհիկ ընկալումների համաձայն, կրոնական տարրը խիստ փոքր դեր ուներ։ Սակայն արդեն 1960-ականների սկզբին կրոնական խմբերի ներկայացուցիչները հանդիպեցին Յադ Վաշեմում և որոշեցին աղոթքների և ծեսերի միջոցով հիշատակի օրվան հաղորդել ավելի հզոր կրոնական բնույթ։

Մինչև վաթսունականների կեսերը հասարակության մեջ Յադ Վաշեմը մնում էր որպես իր մասին հասարակական տեղեկացվածության համեմատաբար ցածր մակարդակ ունեցող հիմնարկություն, մասնավորապես, ինչ-ինչ կապեր չէին որոնվում ներկայում ընթացող իրադարձությունների և Հոլոքոստի պատմության միջև։ Հոլոքոստի, ինչպես նաև Գերմանիայից փոխհատուցման խնդրի շուրջ հասարակական քննարկումները, Ռուդոլֆ Կաստների (որը մեղադրվում էր պատերազմի տարիներին նացիստների հետ համագործակցության մեջ) և Օտտո Ադոլֆ Էյխմանի (որը մեղադրվում էր դեպի գետտոներ և համակենտրոնացման ճամբարներ հրեաների զանգվածային արտաքսումների մեջ) դատավարությունը՝ այս ամենն ընթանում էր Յադ Վաշեմից դուրս։ «Աղետ և հերոսություն», «Աղետ և վերածնունդ» թեմաների շուրջ դիսկուրսները հատուկ տեղ չունեին։ Սակայն իրավիճակը սկսեց դրամատիկորեն փոխվել 1967-ից հետո։

Վեցօրյա պատերազմը նշանակալից ազդեցություն ունեցավ իսրայելական հասարակությունում Հոլոքոստի ու նաև Յադ Վաշեմի շուրջ ընկալումների վրա։ Այդ պատերազմից հետո Յադ Վաշեմը ներգրավվեց հիշողության քաղաքականության հարցերի շուրջ տարվող քննարկումների մեջ։ Այժմ արդեն Հոլոքոստի հիշողության օրվա ժամանակ անցկացվող պաշտոնական հանդիսությունների ժամանակ ելույթ ունեցողներն ուղղակի զուգահեռներ էին անցկացնում այդօրյա քաղաքական իրավիճակի և, հատկապես, արաբական պետությունների ու պաղեստինցիների հետ ունեցած կոնֆլիկտների միջև։ Ավելացավ նաև այցելուների քանակը։ Զինվորների ավելի ու ավելի մեծ խմբեր էին գալիս (կամ բերվում) Յադ Վաշեմ։ Այս այցելությունները նպաստում էին այն բանին, որպեսզի զինվորները կապեն իրենց ներկա պայքարը անցյալի իրադարձությունների հետ՝ այդպիսով նոր իմաստ հաղորդելով ներկայում մղվող ճակատամարտերին։ Հոլոքոստի պատմությունն օգտագործվեց հասարակությունը մոբիլիզացնելու համար։ Այդ քննարկումներում կռիվները նացիստների դեմ միավորվեցին 1948, 1967 և 1973թթ. մղված անկախության պատերազմների հետ՝ այդպիսով ձևավորելով հրեա ժողովրդի կողմից մղվող մեկ գոյապայքարի երևույթը։

Յադ Վաշեմում հնչող պաշտոնական ելույթներում նաև ուղղակի կապ էր ստեղծվում նացիոնալ-սոցիալիստների և որոշ պաղեստինյան խմբերի միջև, որոնք ներկայացվում էին որպես Հուլիուս Շտրեյխերի (նացիստական քարոզչական մեքենայի ակնառու գործիչ, հակասեմիթական գրականության հրատարակիչ) և Հենրիխ Հիմլերի հետևորդներ։ Այդպիսով Հոլոքոստը ծառայում էր ժամանակի խնդիրներին՝ օժանդակելով ազգային ինքնության ձևավորմանը։ Նման համադրությունները նաև ցույց էին տալիս, թե որքանով էր կենդանի Հոլոքոստի հիշողությունը տվյալ ժամանակաշրջանում։ Այդպիսի զուգահեռների անցկացումը տպավորություն էր ստեղծում, թե պատմությունը կրկնվում է։ Ոչնչացման և ավերածությունների այս նոր վտանգի նման ձևով մեկնաբանումը նաև նշանակում էր, որ այն վերապրողների պատմությունները, որոնք չէին մասնակցել Դիմադրության շարժմանն ու պարտիզանական կռիվներին, պարզապես արհամարհվում էին, չէին հասկացվում։

Քաղաքական նպատակներով Հոլոքոստի հիշողության նման ձևով օգտագործումը շարունակվում էր 1960-ականների վերջին և 1970-ականներին։ Ութսունականներից սկսած, սակայն, իրավիճակը փոխվեց, և ուղղակի կապերի մատնանշումը Հոլոքոստի և ընթացիկ քաղաքական իրադարձությունների միջև քչացավ։ Դրա համար կային երկու պատճառներ։ Առաջինն այն էր, որ Յադ Վաշեմն ավելի ու ավելի էր դրսևորվում որպես մեծապես պրոֆեսիոնալ թանգարան, կրթական հաստատություն, որպես յուրահատուկ խնդիրներ լուծող մի հուշահամալիր։ Երկրորդ պատճառը կապված էր Իսրայելում քաղաքական իրավիճակի համալիր լինելու հանգամանքի և միջազգային հետաքրքրությունների հետ։ Քաղաքական հարաբերությունները բացատրելու համար Հոլոքոստի պատմական իրադարձությունների օգտագործումը թվում էր ավելի ու ավելի անհնարին և ոչ տեղին։

Իսրայելի հասարակության համար Հոլոքոստի հիշողության մոբիլիզացիայի արդյունքներից մեկն այն էր, որ Յադ Վաշեմի նշանակությունն աճեց և հուշահամալիրն ընդարձակվեց։ 1950-ական թթ. վերջի փոքր ցուցադրությունը վերանայվեց, և 1973թ. բացվեց նոր կենտրոնական ցուցադրություն։ Այնուամենայնիվ, շեշտադրումը շարունակում էր մնալ պարտիզանների և Դիմադրության շարժման խնդիրների վրա, սակայն աստիճանաբար տեղ էին գտնում փոփոխություններ։ Այսպես, սկսվեց կրթական գործը, ստեղծվեցին հիշողության նոր համալիրներ՝ երեխաների հուշահամալիր, ոչնչացված համայնքների ծառուղի, բազմաթիվ բանակներում կռված հրեա զինվորների հուշահամալիր։ Այդպիսով, կարող ենք տեսնել, թե ինչպես էր ընդլայնվում Հոլոքոստի պատմության դիտանկյունը. մասնավորապես, նեղ կենտրոնացումը Դիմադրության թեմաների շուրջ փոխվեց հրեաների նկատմամբ տեղ գտած հետապնդումների ավելի ամբողջական և տարբերակված ներկայացման։

Այսպիսով, Յադ Վաշեմն իր պատմության ընթացքում կրել է մի շարք փոփոխություններ։ Ամեն տարի այն այցելում են ավելի քան երկու միլիոն մարդ։ Այն, ինչ սկսվել էր որպես արխիվ և հետազոտական ինստիտուտ, վերաճեց հիշողության ու հիշատակումների վայրի։ Դիմադրության խնդիրների շեշտադրումն աստիճանաբար վերաճեց ավելի լայն հարցադրումների ներկայացման և վերաբերում է հրեա զոհերի բոլոր խմբերին։ Հիշողության արթնացմանն ու պահպանմանն ուղղված վայրերին զուգահեռ՝ հուշահամալիրում ավելացել է պատմության թանգարանը, գործում է կրթական բաժինը։ Դրանք են բնութագրում Յադ Վաշեմի դիմագիծը ներկայում։ Հաստատության նշանակությունն իսրայելական հասարակության ներսում մեծապես աճել է 1970-ական թթ. համեմատ։ Այդ նաև արտացոլումն է այդ տարիներից ի վեր իսրայելական հասարակությունում տեղ գտած փոփոխությունների։ Քանի դեռ հասարակությունն ինտենսիվորեն չէր դիմում Հոլոքոստի թեմային, Յադ Վաշեմը չուներ կոնկրետ առաքելություն։ Բայց հենց որ՝ 1967թ. վեցօրյա պատերազմից հետո, Հոլոքոստի պատմության նկատմամբ հետաքրքրության աճ նկատվեց, Յադ Վաշեմին տրվող նշանակությունը նույնպես սկսեց մեծանալ։ Դրանից հետո Յադ Վաշեմն էր ծառայում իբրև Իսրայելում Հոլոքոստի դերի որոշման և հստակեցման վայր։ Այն ձևերը, ինչ կերպ որ Իսրայելի հասարակությունը նշում է Հոլոքոստը, որոշակիացվում են այստեղ։ Յադ Վաշեմը մեծ վստահություն վայելող հաստատություն է և հիմնականում արտացոլում է իսրայելցիների մեջ առկա պատկերացումների ընդհանուր, միասնական համակարգը։

Կարևոր է նաև նշել, որ պետության և հաստատության շահերը միմյանց հետ չեն բախվում, և այդ իսկ պատճառով Յադ Վաշեմի կոնցեպտի կամ գաղափարական ուղղվածության շուրջ քննարկումներ կամ վիճաբանություններ չկան։ Հոլոքոստի, ինչպես և Յադ Վաշեմի օգտագործումը քաղաքական նպատակներով բուն Յադ Վաշեմում չի հանդիպում որևէ ընդդիմության։ Իր առջև դրված խնդիրների ավելի լայն իմաստներով մեկնաբանումն ու դրա օգտագործումը քաղաքական նպատակներով և դրանով պատճառաբանված թանգարանային փոփոխությունները, հուշային կառույցի վերաճումը կրթական հաստատության համահունչ են հասարակության շահերին և ողջունվում են նաև քաղաքական ուժերի կողմից։ Յադ Վաշեմն այսօր ամբողջությամբ կրում է սրբազան իմաստ ու այդպիսով համեմատելի է այլ սրբազան վայրերի հետ։ Այն Իսրայելի աշխարհիկ, սիոնիստական սրբությունն է։

1 Տե՛ս Matthias Haβ, The Politics of Memory in Germany, Israel and the United States of America. The Canadian Centre for German and European Studies, Working Paper Series Number 9, pp. 6-12.


դեպի ետ
Հեղինակի այլ նյութեր