27.11.2008

ՕՇԿՎԱՆՔԻ ՆՈՐՈԳՄԱՆ ԳՈՐԾԸ ՀԱՆՁՆՎԱԾ Է ՎՐԱՍՏԱՆԻՆ

   

Վերջին ժամանակներս շատ է գրվում Թբիլիսիի Նորաշեն եկեղեցու նկատմամբ վրաց հոգևորականի (իմա՝ եկեղեցու) կողմից իրականացվող ոտնձգությունների մասին։ Վրացական կողմը անում է ամեն ինչ, ընդ որում անթաքույց, ստեղծելու համար այն տպավորությունը, որ Նորաշենի եկեղեցին հնուց ի վեր մաս է կազմել վրաց մշակույթի։ Նման քայլեր արվում են ոչ միայն Թբիլիսիում։ Այսպես, այս տարվա ամռանը հաղորդագրություններ տարածվեցին այն մասին (տես, մասնավորապես, «Վրաստան պիտի վերանորոգէ եղեր «Էօշքվանք»ի եկեղեցին» հոդվածը 2008 թ. հունիսի 13-ի «Ակօս» շաբաթաթերթում), որ առաջնորդվելով 2007թ. Թուրքիայի և Վրաստանի միջև կնքված համաձայնագրով, որոշում է կայացված Թուրքիայի տարածքի Էրզրումի վիլայեթի Ուզունդերեի գավառակի Չամլըյամաչ գյուղում գտնվող Օշկվանք եկեղեցու վերանորոգման գործը հանձնել Վրաստանին։ Ընդ որում, այս հարցի առիթով արդեն վրացական հանձնախումբ է եկել Թուրքիա և նորոգելու հետ կապված իրականացրել է որոշ ուսումնասիրություններ։ Եթե Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացումից հետո հայաստանյան իրականության մեջ մեծ աղմուկ բարձրացվեց, անհաջող փորձեր արվեցին հարցը տեղափոխելու միջազգային ատյաններ, ապա Օշկվանքի պարագայում ամեն ինչ վերջացավ մամուլում մեկ-երկու տեղեկատվական բնույթի հրապարակումներով։ Բայց չէ որ անգամ բառային ստուգաբանության մակարդակով հայեցի Օշկվանքի նորոգման գործը վրացիներին հանձնելու փաստին պաշտոնական և մասնագիտական մակարդակներով չարձագանքելն արդեն իսկ նշանակում է լռելայն համաձայնություն այն բանին, որ հայկական կողմը ընդունում է, որ Տայոց աշխարհի հայկական ճարտարապետության հուշարձանները պատկանում են վրացական մշակույթին։ Վաղը կամ մյուս օրը վրացիները ցանկություն կհայտնեն նորոգելու Բանակը, Իշխանը, Խախուն և արդեն աշխարհը կընդունի, որ Տայքի հայոց մշակույթը իրականում վրացական է եղել։ Ու այդպես մենք անվերադարձ, անգամ առանց աղմուկի, կկորցնենք հերթական մշակութային շերտը։

Ստորև ներկայացվում է երկու նյութ հայ ճարտարապետության պատմության ու, մասնավորապես, Տայքի ճարտարապետական հուշարձանների բազմավաստակ ուսումնասիրող, ճարտարապետության դոկտոր Տիրան Մարությանի (1911 - 2007) 2003թ. լույս տեսած «Հայ դասական ճարտարապետության ակունքներում» աշխատության «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները» գլխից։ Տ.Մարությանը տայքյան հուշարձանների խնդրին անդրադարձել մի քանի հրապարակումներով, այդ թվում «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները» (Երևան, 1972), «Հայ ճարտարապետության հուշարձաններ. Խորագույն Հայք» (Երևան, 1978) և «Архитектурные памятники: Звартноц, Аван, Собор Анийской Богоматери...» (Երևան, 1989, էջ 144-240) մենագրություններով։ Ներկայացվող հատվածը «Հայ դասական ճարտարապետության ակունքներում» աշխատության «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները» գլխի «Ներածություն» բաժինն է, հաջորդ հրապարակումը ուղղակիորեն վերաբերում է Օշկվանքին։

---

ՏԱՅՔԻ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Մեծ Հայքի XIV նահանգ Տայքը, որ կոչվում է նաև Խորագույն Հայք,¹ գտնվում էր Սև ծովի հարավ-արևելակողմում և ծովից անջատված էր Պոնտական լեռնաշղթայի Պարխար լեռնազանգվածով։ Այդ խիստ լեռնային և անտառապատ երկիրը տարածվում էր Վոհ (Ճորոխ) գետի հոսանքում, Ազորդ (այժմ՝ Թորթում), Բողխա, Բերդիկ (այժմ՝ Բանակ, Փենեկ) գետերի և սրանց վտակների ավազաններում։ Տայքն ընդգրկում էր նաև Կուր գետի ակունքների շրջանը՝ Կող գավառը (այժմ՝ Գյոլե)։

Տայքին սահմանակից էին հյուսիսից՝ Կղարջքն ու Արտահանը, արևելքից՝ Վանանդը, հարավից՝ Բասեանը, հարավ-արևմուտքից՝ Կարինն ու Սպերը, հյուսիս-արևմուտքից՝ Խաղտիքը։

Տայքի մասին առաջին վիմագիր տեղեկությունները հանդիպում ենք ասորեստանյան և ուրարտական արձանագրություններում, որտեղ այս երկիրը հիշատակվում է «Դայանի», «Դիաուեխի» ձևերով։² Անտիկ գրականության մեջ առաջին մանրամասն տեղեկությունները հանդիպում ենք Քսենոփոնի մոտ։³ Վերջինս հաղորդում է, որ այդ երկրի բնակիչները խիզախ էին և ռազմասեր, գրեթե չէին ենթարկվում Աքեմենյան Պարսկաստանին և ինքնուրույն էին։

Արդեն մ.թ.ա. VIII դարում Տայքի տարածքը Դիաուեխի անունով գտնվում էր Ուրարտուի թագավորության կազմում։ Հետագայում, մ.թ.ա. VII դարի վերջում, երբ առաջ եկավ Հայկական թագավորությունը, Ուրարտուի պետության տարածքի հետ միասին Տայքը ևս մտավ նրա կազմը։ Աքեմենյանների տիրապետության ժամանակաշրջանում, երբ նախկին Հայկական թագավորության տարածքը «Արմինա» անունով վարչականորեն բաժանվեց երկու մասի՝ XIII և XVIII սատրապությունների, Տայքը մտավ վերջինիս կազմը։ Մ.թ.ա. IV դարում, երբ հույն-մակեդոնական աշխարհակալությունը քայքայվեց, նորից բարձրացավ Հայկական թագավորությունը Երվանդունի դինաստիայի գլխավորությամբ, ընդգրկելով իր մեջ նաև Տայքի տարածքը։ Նույն սահմաններն էր ընդգրկում Մեծ Հայքի թագավորության տարածքը Արտաշիսյանների ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 189 – մ.թ. 1)։ Տայքը Հայաստանի կազմումն էր նաև մարզպանական և արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում։⁴

Աշխարհագրական տեսակետից Տայքը շատ հստակ հասկացություն է և VII դարի «Աշխարհացոյցը» շատ պարզ պատկերացում ունի այս երկրի մասին։ Ստորև բերում ենք այդ նկարագրությունը. «Տասնչորսերորդ [աշխարհն է] Տայքը, Գուգարքին հարևան, ամրոցներով ու բերդերով հարուստ, ունի ութը գավառ. Կող [գաւառ] արևելյան մասում, որտեղից բխում են Կուր գետի աղբյուրները Կրիակունք կոչված գյուղից։ Եվ Կուր գետը [այստեղից] հոսում է դեպի արևմուտք Արտահան երկայնանիստ գավառով, ապա դառնում է դեպի հյուսիս և իջնում է Սամցխե [գավառը], որից հետո դառնում է դեպի արևելք մինչև Կասպից ծովը։

Իսկ Կող գաւառից արևմուտք գտնվում են Բերդացփոր, Պարտիզացփոր, Ճակք, որից արևելք և հարավ [գտնվում են] Բուղխա, Ոքաղե և Ազորդացփոր գավառները իրենց [համանուն] գետակներով, որոնք խառնվելով իրար՝ թափվում են Վոհ գետը։ Այս գավառներից արևմուտք է Արսյաց փոր [գավառը]՝ Պարխար լեռների փեշերին, որտեղից հոսում է Վոհ գետը, որը, գալով Սպեր [գավառից], անցնում է Թուխարք բերդով Կղարջք [գավառը], այստեղից էլ՝ Եգր [աշխարհ]՝ Նիգալ, Մրուղ և Մրիտ գավառներով հոսելով, թափվում է Պոնտոսի ծովը, որը եգերացիները կոչում են Ակամսիս, իսկ Խաղտիք՝ Կակամար։ Տայքում կա թուզ, թթու նուռ, աղտոր, սերկևիլ, պտղախունկ և նուշ»։⁵ Անհրաժեշտ է նշել, որ Տայքում, ինչպես գավառների, գետերի և լեռների, այնպես էլ բոլոր բնակավայրերի անունները հայկական են, չնչին բացառությամբ։ Նույնիսկ վերջին դարերում, երբ Տայքը նվաճվեց Օսմանյան Թուրքիայի կողմից, մինչև Մեծ եղեռնի տարիները, այս տարածքի քարտեզը պահպանել է գրեթե միայն հայկական անուններ թուրքական արտասանությամբ։ Այս փաստը իր կողմից գալիս է վկայելու, որ դարերի ընթացքում, չնայած պատմական աննպաստ հանգամանքներին, Տայքում միշտ էլ տիրապետող է եղել հայկական տարրը և, նույնիսկ նրա մի մասի դավանափոխությունը՝ քաղկեդոնական եկեղեցուն հարելը, իսկ XVII դարից՝ կրոնափոխությունը՝ մահմեդականացումը, ի վիճակի չեն եղել փոխելու այդ երկրի ազգային կերպարանքը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին և դրանից հետո (1915-1921 թթ.) Տայքի հայ ազգաբնակչության մի մասը գաղթեց Անդրկովկաս և Հյուսիսային Կովկաս, իսկ մի մասն էլ կոտորվեց։ Մնաց միայն մահմեդականացած հայությունը, որն իրեն համարում է «թուրք-օսմանցի», սակայն Տայքի քրիստոնեական հուշարձանները նախկինի պես իբրև սրբություններ պահպանվում են նրա կողմից։

* * *

Ֆեոդալական հարաբերությունների ձևավորման ու խորացման ժամանակաշրջանում նախկին Մեծ Հայքի թագավորության տարածքի վրա առաջ են գալիս հայկական ֆեոդալական տիրույթներ՝ նախարարություններ և իշխանություններ, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր ուրույն քաղաքական և տնտեսական շահերը, հանգամանք, որ լայն կերպով օգտագործում էին օտար նվաճողները՝ նախ արաբները, ապա բյուզանդացիները։ Տայքը մ.թ. առաջին դարերից սկսած կազմում էր Մամիկոնյան նախարարական տան ժառանգական կալվածքը։ Մամիկոնյանները գլխավորում էին հայ ժողովրդի պայքարը Սասանյան Իրանի, ապա Արաբական խալիֆայության տիրապետության դեմ, հենվելով Բյուզանդական կայսրության վրա։ Սակայն ժամանակի ընթացքում արաբների հետ համաձայնության եզր գտան Բագրատունյաց, Արծրունյաց, Սյունաց և այլ նախարարական տներ։ Հետագայում Բագրատունիները խալիֆայությունից ստացան Տարոնը, Տայքը և այլ գավառներ։ IX-X դարերի արաբական մատենագիրները (Յակուտ ալ-Համավի) Շիրակի, Բագրևանդի, Վասպուրականի և մյուսների շարքում Տայքը հիշատակում էին Արմինիա երկրամասի կազմում։⁶

Նախարարական Հայաստանի ներքին քաղաքական վիճակը զգալի փոփոխություններ կրեց 773-775 թթ. ապստամբությունից հետո, երբ Մամիկոնյանները վերացան քաղաքական ասպարեզից։ Նրանց մնացորդները հազիվ պահպանում էին իրենց գոյությունը Բագրևանդում և Տայքի անտառապատ, անմատչելի լեռներում։ Արաբական պատժիչ արշավախումբը ամայացնում է Տայքը և Կղարջքը։ Հատկապես ավերվում են այնտեղի վանքերը, իսկ նրանց վանականները մասամբ ոչնչացվում են, կենդանի մնացողները փախչում Հայաստանի անմատչելի տեղերը։ Մամիկոնյանների կալվածքներում են ապավինում նրանց հետ խնամիական կապերով կապված Վասակ Բագրատունին և նրա եղբոր՝ Սահակ Բագրատունու երկու որդիները՝ Աշոտ Մսակերը և Շապուհը։ Աշոտ «Կույր» Բագրատունու որդի Վասակ Բագրատունին ապավինում է Կղարջք գավառի Արտանուջ ամրոցը, որը նա բարեկարգում է և դարձնում իր և իր ժառանգների կենտրոնը։

Վասակ Բագրատունու հետ Հայաստանի հյուսիս-արևմտյան ծայրամասում ապաստան գտած նրա եղբոր որդիներից Աշոտ Մսակերը տիրացել էր Տայքի երբեմնի տերեր Մամիկոնյանների կենտրոն Իշխանաց գյուղից ոչ հեռու գտնվող Կաղամախ ամրոցին։

Հայաստանի կենտրոնական գավառներում մնում էր Բագրատունիների Խլաթի ճյուղը, որը հավատարիմ էր արաբներին և կարողացավ իր ձեռքում պահել Հայոց իշխանի և Հայոց սպարապետի գործակալությունները։ Սահակ Բագրատունու որդիներ՝ Բագարատը, որը տիրել էր Տարոնին և Աշոտը համագործակցում էին արաբների հետ և 773-775 թթ. ապստամբական շարժումի ճնշումից հետո նշանակվեցին՝ Աշոտը՝ իշխան Հայոց (775-804 թթ.), Բագարատը՝ սպարապետ Հայոց (775-786 թթ.)։ Աշոտի մահից հետո Հայոց իշխան է դառնում նրա որդին՝ Սմբատ Բագրատունին, սակայն մեկ տարուց հետո մահանում է և իշխանության գլուխ է անցնում Տայքի Կաղամախի ամրոցում իշխող Աշոտ Մսակերը։ Վերջինս մոր կողմից պատկանելով Կամսարականների տոհմին, միակ ժառանգ Շուշան Կամսարականից գնում է Շիրակ և Արշարունիք գավառները և ամրապնդվում Հայաստանի կենտրոնական մասերում, թողնելով Տայքը իր և իր տոհմի ժառանգներին։ Արաբները, սակայն, նախկինի պես հովանավորում էին Խլաթի և Տարոնի Բագրատունիներին։ Աշոտ Մսակերի մահվանից հետո խալիֆը նրա պաշտոնը հանձնեց Բագարատ Բագրատունուն։

Անդրկովկասում ստեղծված քաղաքական իրադրության այս պայմաններում, երբ խալիֆայությունը օրըստօրե կոցնում էր իր քաղաքական դիրքերը և պայքար էր մղվում հայ Բագրատունիների և աբխազաց թագավորների միջև առաջնության համար, Բյուզանդական կայսրությունը հետզհետե դադարում է հովանավորական քաղաքականություն տանել հայ և վրաց Բագրատունիների և աբխազաց թագավորների հանդեպ։ Այժմ կայսրությունը ուշադրություն է դարձնում Տայքի և Կղարջքի Բագրատունիների վրա, որոնց շնորհում է կյուրապաղատի տիտղոս։ Այսպիսով այս վերջիններս ընդգրկվում են կայսրության քաղաքականության ոլորտը։ X դարի վերջում Տայքի Բագրատունիների, այսինքն՝ Աշոտ Մսակերի ժառանգների տոհմից նշանավոր քաղաքական դեմք էր (Ասողիկ, 1885, 266) «կիւրապաղատն Հայոց Դաւիթ»-ը (960-1001), որը միառժամանակ դառնում է ամենաազդեցիկ դեմքը հայ և վրաց իշխանների մեջ։ Նրա հետ հաշվի են նստել ոչ միայն Հայաստանի, Վրաստանի և Աղվանքի, այլև Բյուզանդիայի տերերն ու կայսրերը։ Դավթի օրոք Տայքը որևէ հարձակման չի ենթարկվել, ընդհակառակը, նրա տիրույթների սահմաններն են ժամանակ առ ժամանակ ընդարձակվել։ Նրա ժամանակակից Ասողիկի վկայությամբ Դավիթը իր բարեհեզությամբ, խաղաղասիրությամբ գերազանցում էր այդ ժամանակներում ապրող բոլոր թագավորներին։ Նա ջատագովն էր խաղաղության, Արևելքի բոլոր ժողովուրդների, և առաջին հերթին Հայաստանի ու Վիրքի բարեկեցության։ Նա եղել է կրոնասեր, աղքատների բարերար, հանդուրժող, չվիրավորվող, առատաձեռն, վանականների բարեկամ, եկեղեցիների մեծ շինարար, բարեգութ բոլորի նկատմամբ։

Բյուզանդիայում այս ժամանակաշրջանում թագավորող «մակեդոնական» հայկական դինաստիան հասել էր իր հզորության գագաթնակետին։ Բյուզանդական Բարսեղ (Վասիլ) Բ կայսրը (976-1025) գործում էր և արևմուտքում՝ ծունկի բերելով Բուլգարական թագավորությունը, և արևելքում՝ ջախջախելով խալիֆայության հզորությունը։ Կայսրը իր առաջ նպատակ է դնում իրեն ենթարկելու նաև Հայաստանը, և այդ քաղաքականությունը նա իրագործում է Դավիթ կյուրապաղատի միջոցով, սակայն Բյուզանդիայի նվաճողական քաղաքականության առաջին զոհը դառնում է հենց ինքը՝ Դավիթը, Տայքի տիրակալը։

979 թ. կայսեր դեմ ապստամբում է իր զորավարներից մեկը՝ հայազգի Վարդ Սկլերոսը, սակայն վերջինս հաղթվում է շնորհիվ Տայքի Դավիթ կյուրապաղատի կայսրին ցույց տված ռազմական օգնության։ Տայքի որոշ մասերում շարունակում էին մնալ Մամիկոնյանների շառավիղները, որոնք հայտնի էին «Թոռնիկեան» կամ «Չորդվանելեան» անուններով և ժամանակի ընթացքում նորից տիրեցին Մամիկոնյանների վաղեմի կալվածք Տարոնին և Սասունին։ Մամիկոնյանների այս շառավիղները X-XI դարերում հանդես են գալիս իբրև Տայքի կյուրապաղատների վասալներ։ Երբ Բարսեղ Բ կայսեր վրա կախվեց մահացու վտանգը, Թեոփանե թագուհին իր մոտ կանչեց Աթոսի լեռում գտնվող ճգնակյաց դարձած հռչակավոր Իվերոնի վանքի հիմնադիր Չորտվանեկի որդի Հովհաննես-Թոռնիկին և 10000 զորքով ուղարկեց Դավիթ կյուրապաղատի մոտ։ Վերջինս նրան օգնության տվեց իր զորքերը իշխանաց իշխան Ջոջիկի հրամանատարությամբ, որը նույն Թոռնիկյան տոհմից էր, և նրանք միասին գնացին պատերազմի և հաղթեցին Վարդ Սկլերոսին (979 թ.)։ Այս ծառայության համար կայսրը Դավիթ կյուրապաղատին շնորհեց՝ իբրև ավատ՝ ոչնչացված կայսիկների ամիրայության տարածքը՝ Հարքը, Ապահունիքը և շրջակա այլ գավառները, ներառյալ Բասեն, Կարին և Չորմայրի գավառները, որոնք Պատմական Հայաստանի տարածքներից էին։ Դավիթ կյուրապաղատը դարձավ հայ և վրաց տիրակալների մեջ ամենաազդեցիկ անձնավորությունը։ Սակայն Դավթի այդ կերպ ուժեղացումը չէր մտնում բյուզանդական կառավարության հաշիվների մեջ, և Տայքի կյուրապաղատությունը գնալով հակադրվում է Տարոնի կյուրապաղատությանը։ 982 թ. Տարոնի Բագրատունիների իշխանությունը «միացվեց» կայսրությանը և այնուհետև դարձավ հենակետ Բյուզանդական կայսրության առաջխաղացման Հայաստանի և Արաբական խալիֆայության թիկունքը։ Կայսրը գնալով սկսում է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել իր հավատարիմ վասալ Տարոնի Բագրատունիներին, հանգամանք, որ սառնություն և թշնամություն էր առաջ բերում Տայքի տիրակալի մոտ և վերջինս սպասում էր հարմար առիթի հաշվեհարդար տեսնելու կայսեր հետ։ Այդպիսի առիթ հանդիսացավ մի այլ բյուզանդացի զորավարի, նորից հայազգի Վարդ Փոկասի ապստամբությունը կայսեր դեմ (987 թ.)։ Դավիթ կյուրապաղատը օգնեց Վարդ Փոկասին, սակայն վերջինս ջախջախվեց Բարսեղ Բ-ի կողմից, և Տայքի տիրակալը պետք է անձնատուր լիներ կայսեր ողորմածության։ Հարկավ, այդ «ողորմածությունը» ձեռք բերվեց շատ թանկ գնով։ Դավիթ կյուրապաղատը մնացել էր անժառանգ և կայսրը ստիպեց նրան կտակ կազմել, ըստ որի իր մահվանից հետո կայսեր էին վերադարձվում ոչ միայն ավատ ստացած վերը հիշատակված գավառները Մանազկերտ քաղաքով, այլև իր ժառանգական կալվածք Տայքը։⁷ Ահա այս կտակի հիման վրա Դավթի մահվանից հետո (1001 թ.) Տայքի կյուրապաղատության տարածքը «միացվեց»⁸ Բյուզանդիային։ Բարսեղ Բ-ի հաջորդ Կոստանդին VIII կայսրը (1025-1028) Տայքի կյուրապաղատության տարածքի և հարևան վրացական գավառների հիման վրա կազմակերպեց առանձին վարչական միավոր՝ Իվերական թեմը՝ Կատեպանատը։⁹

Այս ժամանակաշրջանում աբխազական արքայական դինաստիան չունենալով արու ժառանգ, ի դեմս Սմբատ-Բագրատ Բագրատունու տիկնոջ՝ Գուրանդուխտ թագուհու, ձուլվում է վրաց Բագրատունիների հետ։ «Թագաւոր աբխազաց» Բագրատ Գ-ն իր հոր՝ «թագաւոր վրաց» Գուրգենի մահվանից հետո (1008 թ.) դառնում է միակ ժառանգը աբխազական և վրացական գահերի ու այնուհետև իրեն հայտարարում է «թագաւոր աբխազաց և վրաց»։ Ահա այս պայմաններում է առաջ գալիս Աբխազա-վրացական թագավորությունը։ Տարածքային վեճերը Բյուզանդիայի հետ առաջ են բերում Բարսեղ Բ-ի արշավանքները Հայաստանի և Վրաստանի խորքերը, որի ընթացքում ավերվում են Տայքի և հարևան երկրամասերի 12 գավառները, ու հարկադրում են Բագրատ Գ-ի հաջորդ Գեորգի Ա-ին (1014-1027) խնդրել հաշտության պայմանագիր։¹⁰

Սակայն այս քաղաքական հանգամանքները կայսրության հաղթական երթի վերջին փայլուն էջերն էին, շուտով սրանց պիտի հետևեին թուրք-սելջուկների հրոսակախմբերի ներխուժումները, որոնց դեմն առնելու համար Բյուզանդիան պիտի շտապ կերպով վերականգներ հայկական և վրացական թուլացած ռազմական պոտենցիալը, բայց ավաղ, արդեն ուշ էր։ Կայսրությունը մեկը մյուսի հետևից զիջում էր իր դիրքերը արևելքից ներխուժող քոչվորների հորդաներին։ Անիի Բագրատունիների թագավորության անկումը 1044 թ. բյուզանդական նվաճողական քաղաքականության վերջն էր Արևելքում։ Այնուհետև ընդամենը 20 տարի տևեց Բյուզանդական կայսրության տիրապետությունը Հայաստանում։ 1064 թ. Անին ընկավ, սելջուկները հաստատվեցին Հայաստանի մայրաքաղաքի փլատակների վրա, իսկ 1071 թ. ընկավ Մանազկերտը։ Հետագայում Բյուզանդիան անընդհատ նահանջում էր, թողնելով թշնամուն գրեթե ամբողջ Փոքր Ասիան։ Ստեղծված պայմաններում միասնական Աբխազա-վրացական, ապա Վրացական թագավորությունը դառնում է միակ ռեալ քաղաքական ուժը Անդրկովկասում, և ջախջախված հայկական ֆեոդալական իշխանությունների մնացորդները ձգտում են իրենց գոյությունը պահպանել վրաց Բագրատունիների թագավորության հովանու ներքո։ Անժառանգ Դավիթ կյուրապաղատի կալվածք Տայքի բյուզանդական կառավարիչ էր նշանակված հայազգի¹¹ Գրիգոր Բակուրյանը, որը շառավիղն էր Տայքի Մամիկոնյան-Թոռնիկյան տան։ 1071 թ. Մանազկերտի խայտառակ պարտությունից հետո կայսրության քաղաքական դիրքերը Հայաստանում այլևս հնարավոր չէր պահպանել։

Ինչպես տեսնում ենք, Տայքը իր հայ բնակչությամբ մինչև XI դարի վերջին քառորդը կազմում էր Մեծ Հայքի օրգանական մասը։

Հետագա ժամանակաշրջանի Տայքի պատմությունը դուրս է մնում մեր ներկա հետաքրքրության շրջանակներից այնքանով, որքանով ուսումնասիրվող ճարտարապետական հուշարձանները X դարից այն կողմ չեն անցնում։

* * *

Տայքում միջնադարի ճարտարապետական բարձրարժեք հուշարձաններ անհամեմատ շատ կան՝ բոլորը քարակերտ, շքեղ կառուցված։

Մեր աշխատության սույն բաժնում ուսումնասիրվում են Իշխանը, Օշկվանքն ու Խախուվանքը, խոսվում է նաև այլ տաճարների մասին։

Մենք այժմ միայն սրանց մասին նյութեր ունենք, մյուսների՝ ողջ երկրամասով մեկ սփռված հարյուրավոր կոթողների վերաբերյալ ամբողջական, լիակատար տեղեկություններ չունենք։ Չկան նկարագրություններ, չկան չափագրություններ, ոչ էլ դրանք լուսանկարված են։¹² Եվ քանի որ այդ հուշարձանները գտնվում են մեր երկրից դուրս (թուրքական պետության ներկա սահմաններում), նրանց անմիջական ուսումնասիրության հնարավորությունը մեզ համար առայժմ բացառված է։

Այստեղ ներկայացված հուշարձանների վերաբերյալ հիշատակություններ են թողել Գեորգի Մերչուլը, Բագրատունիների պատմաբան Դավթի որդի Սումբաթը, Վախուշտին, Ն. Սարգսյանը, Կ. Կոխը, Ղ. Ալիշանը, Ե. Վեյդենբաումը, Դ. Բաքրաձեն, Հ. Ոսկյանը, Ս. Էփրիկյանը, Ն. Ակինյանը, Ատրպետը, Ե. Թաղայշվիլին, Ն. Տոկարսկին և ուրիշներ։

Տայքի հուշարձանները, որ առանձնահատուկ նշանակություն ունեն մեր ճարտարապետության պատմության համար, զգալի չափով կործանվել են, ծածկվել հողաշերտով, իսկ նրանք, որ դեռ կանգուն են և շարունակում են իրենց գոյությունը մեր ժամանակներում, տասնամյակներով անխնամ և անպաշտպան մնալու հետևանքով վտանգված են, որմերն ու ծածկերը խախտված, ենթակա վերահաս փլուզման։

Այս հուշարձանների մասին առկա տվյալները, որ մեծ մասամբ հավաքվել են XIX դարի կեսերին Ն. Սարգսյանի,¹³ 1917 թ. Ն. Օկունևի¹⁴ և, հատկապես, Ե. Թաղայշվիլու ղեկավարած հնագիտական երեք արշավախմբերի կողմից 1902, 1907 և 1917 թթ. ընթացքում Կարսում ու Կաղզվանում, Արդահանում ու Սպերում և ամբողջ Տայքում¹⁵, ստացել են փաստական նյութի նշանակություն, եթե նկատի ունենանք, որ անցած շուրջ մեկդարյա ժամանակամիջոցում այդ հուշարձանները շարունակել են ավերվել և, թերևս, նրանց որոշ մասը արդեն չկա։

Առանձնապես հիշատակելի է քաղաքացիական ինժեներ-ճարտարապետ Ա. Ն. Կալգինի և Է. Կ. Լիոզենի աշխատանքը հուշարձանների չափագրման և լուսանկարման գործում։

* * *

Տայքը՝ լինելով Մեծ Հայքի օրգանական և կարևոր նահանգներից, նրա հետ ապրել է մեկ կյանքով։ Թերևս սրանով էլ պիտի բացատրել այն, որ Տայքում և Մեծ Հայքի մյուս նահանգներում դեռևս վաղ միջնադարից սկսած նկատելի է ժողովրդի շինարարական գործունեության, կառուցվող շինությունների ոճական ու կոմպոզիցիոն մտահղացումների և գործադրած ճարտարապետական միջոցների մի ինչ-որ ընդհանրություն, օրգանական կապ, նախասիրությունների յուրահատուկ ինքնատիպությամբ հանդերձ։ Հենց այս վերջին հանգամանքն էլ ահա հնարավորություն է ընձեռել Ն. Տոկարսկուն, որ Տայքի X դարի կառուցումներում տեսնի հայ ճարտարապետական մի որոշակի դպրոցի առկայություն¹⁶։

Մեր ժամանակներում եղել են ու, թերևս, կան գիտնականներ, որոնց մոտ տիրապետում է այն կարծիքը, թե Տայքը ավելի շուտ եղել է կենտրոն, որտեղից սփռվել, տարածվել են Կովկասի մշակույթի նվաճումները։ Այս պնդումը գալիս է Ն. Մառի յուրահատուկ կոնցեպցիայից, որ նա մշակել էր ժամանակի ընթացքում։ Անդրադառնալով Տայքին նա գրում է. «Այդ ծայրամաս չէ, ծայրագավառ չէ, այլ կենտրոն, և նրանում կովկասյան ազգամիջյան հարաբերությունների հանգույցը։ Այդ կենտրոնական միջուկն է, այդտեղից է գնացել Կովկասի մշակութային կյանքը, սկզբնապես տեղական հեթանոսական մշակույթի հիմքի վրա, իսկ հետագայում քրիստոնեական քաղաքակրթության Կովկասի երկու շրջանակներում՝ հայկական և վրացական ազգակոչումով»։¹⁷

Ն. Տոկարսկին հնարավոր է համարում Ն. Մառի վերոհիշյալ դրույթը ամբողջապես կիրառել նաև ճարտարապետության պատմության հարցում, ամրացնելով այն Իշխան և Օշկ տաճարների օրինակով, որ իբր Զվարթնոցի մտահղացումը սկզբնապես իրականացվել է Իշխանի ներսեսաշեն տաճարում, իսկ Քութաիսի տաճարի ճարտարապետի ստեղծագործական մտահղացման հիմքում ընկած են եղել Տայքում կառուցված Օշկ տաճարի ուրվանկարն ու ձևերը։¹⁸

Ինչպես կտեսնենք ստորև, Իշխանը հենց սկզբնապես էլ չի եղել զվարթնոցատիպ՝ հիմքում բոլորաձև, որ Իշխանի ավագ խորանի սյունակամարաշարն է լոկ, որ նման է Զվարթնոցի էքսեդրներին։ Քութաիսի Բագրատի տաճարի համար անառարկելիորեն նախօրինակներ են ավելի Դվինի և Թալինի տաճարները, քան Օշկվանքը, թեպետ և այս վերջինի և Բագրատի տաճարի մեջ էլ զգալի ընդհանրություններ կան։

Ահա այս կարևոր ճշտումների առկայության պայմաններում հնարավոր է դառնում վերանայել և վերափոխել վերևում բերված, Տայքը որպես Կովկասի մշակույթի կենտրոն ներկայացնելու թեզը, մասնավորելով, որ Տայքի ճարտարապետությունը կազմում է հայ ճարտարապետության օրգանական մասը նրա զարգացման բոլոր շրջաններում, որ Տայքում բարձրացվող կառույցները հիմք և նախօրինակ են ունեցել այն, ինչ ստեղծված է եղել Հայաստանի կենտրոնական գավառներում, այդ նույն ձևով էլ կենտրոնական գավառներում անդրադարձում են գտել Տայքում և մյուս ծայր գավառներում շինարարական արվեստում ձեռք բերված մեծ նվաճումները։¹⁹

Տայքի հիմքում խաչաձևն ունեցող եկեղեցիները նախօրինակ են ունեցել Էջմիածինն ու այստեղ ստեղծված խաչաձև բազմաթիվ կառույցները, ապա վարպետները զարգացրել են այն և մի այլ ձևով վերադարձրել Էջմիածնին։ Իշխանում մշակվել է խորանի էքսեդրային ձևը. մինչ այդ, խորանները սովորաբար ստեղծվում էին խուլ պատով, իսկ Իշխանում այն ստեղծվել է սյունակամարաշարով։ Ահա այս նորույթը նույն Իշխանը կառուցող, այն ժամանակ դեռևս եպիսկոպոս Ներսեսը զարգացնում, ստեղծում է բոլորովին նոր տիպի եկեղեցի՝ Զվարթնոցը, երբ արդեն դարձել էր Հայոց կաթողիկոս։ Երբ լիակատար մարմնացում էր ստացել հրաշակերտ Զվարթնոցի տիպը, նույն դարում էլ այդ տիպը կրկնվում է Տայքի կողմերում, հանձին Բանակ տաճարի։

Ահա այսպիսի փոխադարձ, անխզելի կապի մեջ են եղել հայ ճարտարապետության տարբեր հատվածների ստեղծողներն ու նրանց ստեղծագործությունները։

Ուրեմն, Էջմիածինը նախորդել է Իշխանին, Իշխանը՝ Զվարթնոցին, Զվարթնոցը՝ Բանակին։ Մյուս կողմից, Դվինը նախորդել է Թալինին, Թալինը՝ Օշկին, Թալինն ու Օշկը՝ Քութաիսիին, այս վերջինս էլ՝ իր հաջորդներին։ Ճարտարապետության զարգացման թելը անխզելի գնում ու երկրի տարբեր մասերը հաջորդաբար իրար է կապում, միահյուսում մի ընդհանուր ընթացքի մեջ, կենտրոն ունենալով Մեծ Հայքի կենտրոնական նահանգները։

Հայ ճարտարապետության հուշարձաններն ընդհանրապես ունեն արձանագրություններ։ Կան նաև այնպիսիները, որոնց վրա արձանագրության հետքեր չկան՝ կամ չեն եղել, կամ ոչնչացել են և կամ բեկորների ձևով մնացել են թաղված ավերակների փուլքերի մեջ։ Մեր արձանագրությունները գերազանցապես վիմական են՝ փորագրված քարի վրա։

Տայքի հուշարձանները այս առումով բացառություն չեն կազմում, սակայն այստեղ դրանք գերազանցապես ոչ թե փորված են, այլ ուղղակի գրված են քարի վրա սև կամ կարմիր ներկով։ Ներկով գրված այդ արձանագրությունները Ե. Թաղայշվիլու մանրամասն նկարագրություններից բացի, ուսումնասիրվել են նաև անցած դարի հայտնի հետազոտող մխիթարյան Ներսես Սարգսյանի կողմից։ Նա, որ շուրջ տաս տարի շրջեց Հայաստանը, հուշարձանների վրայից արտագրեց, արտանկարեց և վերծանեց հայերեն, վրացերեն, հունարեն և այլ բազմաթիվ արձանագրություններ, Վենետիկում տպագրած իր աշխատության մեջ Օշկվանքի նկարագրությանը նվիրված էջում գրում է. «Յարձանագրած եկեղեցւոյն շատք եղծեալ են. քանզի համօրէն շինուածն ոչ միայն 'ի կակուղ քարանց է դեղնագոյն, այլ զի և գրուածքն նկարածոյ են կարմրաներկ գունով. իսկ վիմաքանդակ և ոչ մի…»։²⁰

Այն, որ Տայքի հայկական որոշ հուշարձանների վրա կան այլալեզու, այդ թվում՝ վրացերեն և հունարեն արձանագրություններ, նշան է այն բանի, որ տաճարը կառուցող և կամ նրա շրջապատում ապրող հայ ազգաբնակչությունը եղել է քաղկեդոնական։

Արձանագրությունների լեզվի հարցը, որի վերաբերյալ մեծ խոսակցություններ են տեղի ունեցել նաև անցյալում, լիակատար պարզաբանման կարիք ունի։

Բանն այն է, որ Տայքի հուշարձանները գտնվում են առանձնահատուկ պայմաններում։ Դրանք կապված են Տայքի քաղկեդոնականության հետ։ Համաձայն Պետրիծոնի կանոնագրքի 182-րդ հոդվածի հայերը քաղկեդոնական եկեղեցիներում պաշտոնական ժամասացությունը պիտի կատարեին վրացերեն։ Ըստ որում, Պետրիծոնի կանոնագրքի հիշյալ հատվածը, ինչպես և այլ դրույթներ, ինչ խոսք, գործելիս են եղել շատ ավելի վաղ, քան այդ կանոնագրքի կազմավորումը, որպես այդպիսին։

VII դարի առաջին տասնամյակի ընթացքում տեղի ունեցավ հայ և վրաց եկեղեցիների պաշտոնական բաժանումը։ Խառն՝ հայ և վրաց ազգաբնակչություն ունեցող Ցուրտավում ժամասացությունը եկեղեցում, որ սկզբում կատարվում էր երկու լեզվով՝ հայերեն և վրացերեն, սկսեց կատարվել մեկ՝ վրացերեն լեզվով։

Այս առումով հետաքրքիր է Պարույր Մուրադյանի ուսումնասիրությունը «Պղնձէ քաղաքի» պատմության վերաբերյալ։²¹ Մխիթարյան գիտնական Ներսես Ակինյանը 1958 թ. հայտնաբերում և հրատարակում է X դարի վերջի տասնամյակի մի կարևոր փաստաթուղթ՝ «Զրոյցք եւ խաւսք առաջի թագաւորացն եւ իշխանացն, զոր թարքմանեցին Դաւիթ Կուրապաղատին ի հայ լեզու ի տաճիկ լեզուէ»։²² Խոսքը վերաբերում է Դավիթ Մեծ կյուրապաղատին, որն Ասողիկի վկայությամբ վախճանվել է 1000 թ. «յաւուր մեծի փրկական Զատկին»։²³

Պարզվում է, որ «Պղնձե քաղաքի» պատմությունը Դավիթ Մեծ կյուրապաղատի պատվերով արաբերենից թարգմանվել է հայերեն, որ այն պատմվի արքունիքում՝ ի զվարճություն թագավորների և իշխանների։ Ուրեմն, Տայքի ոչ միայն ժողովուրդը, այլև Դավիթ Մեծ Կյուրապաղատը, իր պալատականներն ու իշխանները, նույնպես եղել են հայախոս հայեր։

Վրաստանի քաղկեդոնականության ազդեցության ոլորտում, այդ թվում՝ Տայքի որոշ եկեղեցիներում արարողության լեզուն վրացերենն էր։ Հասկանալի է, որ հայ համայնքի համար կառուցված այդ նույն քաղկեդոնական եկեղեցիներում էլ արձանագրությունները պիտի գրվեին վրացերեն։

Այդ նույն ձևով, նույն մոտիվներով Հայաստանի Բյուզանդիային սահմանակից մյուս մարզերում, հունական եկեղեցու ազդեցության ոլորտում գտնվող հայկական քաղկեդոնական եկեղեցիներում արարողության լեզուն հունարենն էր, եկեղեցիների վրայի արձանագրություններն էլ հունարեն են։

«Գրիգոր Խանձթեցու վարքի» առաջաբանում Ն. Մառը գրում է. «Դեռևս X դարի կեսում, երբ Գեորգի Մերչուլը գրում էր, համաձայն «Վարքում» եղած ակնարկի՝ վրացերենը Կղարջքում բնակչության լեզու չէր, եկեղեցական էր»։²⁴

Հիմնվելով վրաց աղբյուրներին,²⁵ Ն. Մառը գրում է. «IX և, նույնիսկ X դարում վրաց վանականները Տայքում և Կղարջքում շրջապատված էին թեպետև նույն հավատքն ունեցող, սակայն այլազգի՝ հայ բնակչությամբ»։²⁶

Իհարկե, Տայքի ազգաբնակչության միայն մի մասն էր քաղկեդոնական (գլխավորապես վերնախավը), մյուս մասը լուսավորչական էր։ Որոշ տվյալներ վկայում են²⁷, որ Կղարջքում, Արտանուջի անմիջական մոտերքում (Տանձոտ)²⁸, XI դարի կեսերին (1059 թ.) բնակվում էին լուսավորչական հայեր:

Այս առումով ընդունելի չպիտի համարել այն թեզը, թե «ազդեցության ոլորտին համապատասխան քաղկեդոնական հայերը սկսեցին ձուլվել վրացիներին, հույներին կամ սիրիացիներին»²⁹ և կամ «1083 թ., երբ հիմնադրվում է Պետրիծոնի վանքը, այդ երկրամասի քաղկեդոնական հայերը իրենց արդեն համարում էին բնական վրացիներ, թեպետ դեռևս պահպանում էին հայ գրագիտությունը»³⁰։

Անկախ այն հանգամանքից, որ «Այդ ժամանակվա կրոնավորները՝ հայ, թե այլազգի, քաղկեդոնական հայերին անվանում էին վրացի»³¹, միշտ էլ (եզակի բացառություններով) քաղկեդոնական հայը մնացել է հայ³²։

Այսպիսով պարզ է դառնում, որ Տայքի որոշ եկեղեցիների, ավելի ուշ, առավել ևս ներկով գրված արձանագրությունների լեզուն, առանձին վերցրած, չի որոշում ողջ Տայքի հուշարձանների ոճային և ազգային պատկանելությունը։

Տայքի ճարտարապետական հուշարձաններից Օշկվանքը, Իշխանն ու Խախուվանքը վրացական հուշարձաններ համարողներից վրաց պատմաբան Իլյա Զդանևիչը և էլի ոմանք, որպես հիմք վկայակոչում են Հակոբ Կարնեցու խոսքը, ավելի ճիշտ՝ խոսքի իրենց անհրաժեշտ կեսը, թե՝ «Եւ կայ ի մէջ ձորոյն մեծամեծ վանորայք Վրացի գուղն Խախու, Ոշկ և Իշխան, որ յար և նման ոչ գոյ նոցա, բայց թէ լինի միայն սուրբն Սոփի ի Կոստանտնուպօլիս»։ Հարցի պարզաբանման անհրաժեշտությունից ելնելով շարունակենք Կարնեցու ընթերցումը. «Եւ էին բնակիչք երկրիս կէսն Հայք և կէսն ազգաւ և կրօնիւն Վրացի, բայց Հայի լեզուաւ խօսէին…»³³։

Ինչպես տեսնում ենք, Հակոբ Կարնեցին «վրացի» է անվանում Իշխանանիստ ձորի (Ճորոխի հովիտ) այն բնակիչներին, որոնք «կրոնով վրացի» էին, բայց խոսում էին հայերեն։

Հայտնի է, որ լուսավորչական կրոնին հավատարիմ մնացած հայ վանականները քաղկեդոնականություն ընդունած հայերին, անկախ նրանց մշտապես հայ մնալուն, անվանում էին «վրացի»։ Հայաստանի արևմտյան գավառներում քաղկեդոնականություն ընդունած հայերին անվանում էին «հոռոմ», որ հոմանիշ է «հույն» հասկացողության։ Այդ նույն ձևով ասորիների (սիրիացիների) շրջապատում քաղկեդոնություն ընդունած հայերին անվանում էին «մելքիտներ»։ Այս հարցում ակներև է պրն. Զդանևիչի կանխակալ արարքը, որ իր զեկուցումը ներկայացրել էր գիտնականների միջազգային հավաքում։

* * *

Հայ ճարտարապետության որոշ տիպերի սկզբնավորման պատմությունը ցույց է տալիս, որ խաչաձև կենտրոնագմբեթ և երկայնական տաճարների կոմպոզիցիաների միահյուսումով դեռևս VI-VII դարերում ստեղծվել են նոր կոմպոզիցիաներ, որոնցից մեկը Ավան-Հռիփսիմեի տիպն է, մյուսը՝ Պտղնի-Արուճի գմբեթասրահների տիպը, երրորդը՝ Դվինի, դեռևս 607 թ. Սմբատ Բագրատունու կողմից սկսած տաճարը, որի կառուցումը ավարտել է Կոմիտաս կաթողիկոսը նախքան կաթողիկոս օծվելը։ Ահա այս գմբեթավոր եռանավ տաճարի տիպը նույն դարի երրորդ քառորդում կրկնվել է Թալինում, հանձին Կաթողիկե մեծ տաճարի, կառուցված Կամսարականների կողմից։ Այդ նույն տիպը արդեն XI դարում հիմնադրվել և կառուցվել է Քութաիսիում, հանձին Բագրատի տաճարի։

Տայքի Իշխան, Օշկ և Խախու տաճարներն իրենց հատակագծային, ընդհանուր ծավալային-տարածական հորինվածքով հարում են վերոհիշյալ տիպերից երրորդին։

Բանն այն է, որ Հայաստանի մեծ մասի և Վրաստանի խաչաձև կենտրոնագմբեթ կառուցվածքներում հորինվածքի գլխավոր մասը՝ գմբեթը, որ գերիշխում է տաճարի մնացած մասերի վրա, գրավում է կենտրոնական դիրք, կայուն (ստատիկ) հավասարակշռություն ստեղծում ողջ կառուցվածքի համար։ Առկա շեղումները այս կանոնիկ վիճակից չնչին բացառություններ են, երբեմն նշանակությամբ փոքր ու ոչ որոշող, երբեմն՝ արգասիք հետագա վերակառուցումների, կամ հավելումների՝ գավիթների կամ նախագավիթների ձևով։

Տայքում առանձնահատուկն այն է, որ տաճարի գմբեթը կենտրոնում չէ, այլ՝ արևելակողմում։ Նա ողջ կառուցվածքը պահում է կենդանի դինամիկ վիճակում։ Այստեղ, շինության արևելյան մասում պահպանվում է խաչաձև կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների տիպը, իսկ արևմտյան թևը, որ սովորաբար լինում էր կիսաբոլորակ կամ ուղղանկյուն, իր չափով հավասար մյուս թևերին, փոխարկվում, ընդունում է եկեղեցիների երկայնական տիպին յուրահատուկ տեսք, ինչպիսիք են ուղղանկյուն երկայնական սրահները։ Ուրեմն Տայքի կարևոր հուշարձանների յուրահատուկ կողմը բնորոշվում է գմբեթի գրաված դիրքով տաճարի արևելք-արևմուտք առանցքի վրա։

Բազիլիկ տաճարներում ներքին տարածության կիզակետը, որտեղ կենտրոնանում է եկեղեցական արարողությանը ներկա գտնվողների ուշադրությունը, խորանն է, որ գտնվում է միջին նավի արևելյան ծայրում։

Կենտրոնագմբեթ եկեղեցիներում այդ առումով ստեղծվում է որոշակի երկվություն։ Տաճարի արևմտակողմից, այսինքն՝ գլխավոր մուտքից ներս մտնողի համար գլխավորը դառնում է դեպի վերև բացվող, լույսով ողողված գմբեթը, նոր ապա, սահող հայաքը գալիս, կանգ է առնում արևելակողմի խորանում։

Տայքի հուշարձաններում գմբեթի և արևելյան խորանի մոտիկությունը որոշակիորեն միասնական է դարձնում ներքին տարածության այդ երկու կարևոր, գերիշխող մասերի (դոմինանտների) նշանակությունը, ավելի զորեղ՝ նրանց ներգործող տպավորության ուժը։

Այս սկզբունքներն են առկա Տայքի ամենակարևոր հուշարձաններից Իշխան, Օշկ և Խախու տաճարներում, նրանց կոմպոզիցիոն հորինվածքի հիմքում։

Տայքի ճարտարապետության այս առանձնահատուկ կողմը իր որոշակի արտահայտությունն է գտել արևմտաեվրոպական Վերածնության շրջանի ճարտարապետության մի քանի կարևոր ստեղծագործություններում։

Տայքի X դարի ճարտարապետական դպրոցը մինչև որոշակի տեսք ստանալը ունեցավ կազմավորման զարգացման իր նախաշրջանը, հանձին այդ տիպի նախօրինակների, ի՞նչ փույթ, թե դրանք իրենց ծավալով փոքր են, նշանակությամբ, ձևավորման հարստությամբ ու կառուցողական արվեստով ավելի համեստ։ Այդ նախօրինակները այն մի շարք, համեմատաբար փոքր խաչաձև կենտրոնագմբեթ եկեղեցիներն են, որոնց արևելակողմում առկա են երեք՝ հյուսիսային, արևելյան և հարավային ուղղանկյուն հավասարաթև կամ կիսաշրջանաձև գմբեթարդ խորանները, իսկ արևմտակողմում՝ ուղղանկյունի, երկարած, կամ առնվազն երկարելու նշաններով օժտված թաղածածկ միանավ կամ եռանավ սրահները։

Այսպիսի շատ եկեղեցիներ կան ինչպես բուն Տայքում, այնպես էլ Մեծ Հայքի մյուս նահանգներում։

* * *

Ճարտարապետության պատմությամբ զբաղվող հայ և վրաց հետազոտողների ամենաանզիջում վեճերի նյութերից է Տայք (վրացիների մոտ՝ Տաօ) երկրամասի և նրանում դեռևս գոյատևող հուշարձանների ազգային-մշակութային պատկանելության հարցը։

Ինչպես վերը նշեցինք, Տայքի եկեղեցիների որոշ մասի վրա կան հայերեն, հունարեն, վրացերեն արձանագրությունների մնացորդներ։ Վրացերեն արձանագրությունների մնացորդները, որ գերազանցապես գրված են ներկով, ոչ բոլորն են «օրինական»՝ ով ինչ ուզել, գրանցել է հսկողությունից զուրկ հուշարձանների պատերին։ Բանն այն է, որ հայ քաղկեդոնական համայնքի եկեղեցիներում, իր ժամանակի սահմանված կանոնով, արարողությունը կատարվում էր վրացերեն, դրանից ելնելով էլ այդ նույն եկեղեցիների պատերին գրանցվող արձանագրությունները իրականացվում էին վրացերենով։ Այդ իրողության հայտնագործման և մեկնաբանման պատիվը պատկանում է Ն. Յա. Մառին։ Տվյալ իրավիճակը հաստատում է նաև Ե. Թաղայշվիլին Չանգլիի (Եղեգնամոր) եկեղեցու և նրա արձանագրություններին նվիրված իր աշխատությունում։³⁴

Հիմք ընդունելով վրացագիր արձանագրությունների մնացորդների առկայությունը, վրաց մի խումբ արվեստագետ-պատմաբաններ, դրանց թվում՝ Ս. Ջանաշիան, Վ. Բերիձեն, Պ. Զաքարայան, ասես անգիտանալով Ն. Մառի և Ե. Թաղայշվիլու վերոնշյալ պարզաբանումները, հայկական Տայք երկրամասը Տաօ անվամբ համարում են վրացական երկիր։ Ըստ նրանց, վրացական են նաև Տայքում կառուցված ճարտարապետական այնպիսի հուշարձաններ, ինչպիսիք են Իշխանն ու Բանակը, Օշկվանքն ու Խախուվանքը, Չորդվանն ու Պարխարը, Էգրեկն ու մյուսները։

Այս կապակցությամբ Ս. Ջանաշիան գրում է. «Ճշմարիտն այն է, որ բնակչության հիմնական զանվածը Տաօ-Կլարջեթի երկրամասում ի սկզբանե ըստ լեզվի և մշակույթի եղել է վրացական, մինչ հայերը, եթե միայն որևէ տեղ նրանք եղել են, հանդիսացել են վերաբնակիչներ։ Հայ վերաբնակիչների գոյությունը հնարավոր է թույլատրել գլխավորապես Սպերում, Բասեանում, Հարավային Տաօյում։ Հնարավոր է մտածել, որ Հարավային Տաօ այդ վերաբնակիչները եկել են որպես գաղթողներ, այդտեղ ապահով ապաստան որոնելու։ Այդ տեղի է ունեցել հայերի համար անտանելի ծանր ժամանակներում՝ պարսիկների և արաբների տիրապետության օրոք, V-VII դարերում։ Նրանց ձուլմանը վրացիների հետ օժանդակում էր այն հանգամանքը, որ եկողները թվական առումով քիչ էին երկրի բնիկների համեմատ։ Այս անվիճելի իրողության համար ենթադրել մի այլ, խելքի մոտ բացատրություն, կատարելապես անհնար է»։³⁵

Ս. Ջանաշիան իր վերոհիշյալ խոսքը հաստատելու համար ոչ մի հիմք չունի, այն ամբողջապես ենթադրական է։ Վրաց հեղինակները մինչև այսօր կառչում են հնուց պահպանված մի հաղորդման, որը պարզապես թյուրիմացության արդյունք է, պատահական սխալ, թերևս արտագրողներից որևէ մեկի կողմից կատարված։ Այդ Ապպոլոդորի վկայությունն է, որ իբր մ.թ.ա. երկրորդ դարում Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանն անցնում էր Արաքս գետով (փոխանակ գրելու՝ Կուր գետով), որ իբր Տիգրան Մեծի նվաճումներով Վրաստանը Արաքսից հյուսիս կորցրել է «տարածքներ»՝ ոչ ավել, ոչ պակաս՝ ամբողջ Արևելյան Հայաստանը, ներառյալ Տայքը։

Վ. Բերիձեն, որ բոլոր հարցերում բաժանում է Ս. Ջանաշիայի կարծիքները, գրում է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Հայաստանի և Վրաստանի միջև սահմանագիծը տեղափոխվեց Կուր-Արաքսյան ջրբաժան լեռների գագաթները, դրանով «… Բասեն և Սպեր գավառները հայտնվեցին Հայաստանի սահմաններում, Կոլան՝ Տաօյի կազմում, Արդահանը՝ Իբերական թագավորության սահմաններում»։³⁶ Վկայակոչելով Ջավախովին և Ջանաշիային, նա շարունակում է՝ «Տակիտոսի (մ. թ. 58 թ.) վկայությամբ, մեսխերը, այսինքն Տաօ-Կլարջեթիի բնակչությունը, հանդիսանում էին Իբերիայի հպատակները». Վ. Բերիձեն մոռանում է, որ 58 թվականին «Տաօ-Կլարջեթի» անվանումը պարզապես գոյություն չուներ, Տայքն էլ, Կղարջքն էլ գտնվում էին Հայաստանի կազմում։ Վրաց հետազոտողները հարկ է գիտենան, և շուտ էլ մոռացության չտան, որ այդ ժամանակներում Հայկական բարձրավանդակի սահմաններում, այդ թվում և Տայքում, ժողովուրդը խոսում էր մեկ՝ հայերեն լեզվով. Ստրաբոնը վկայում է, որ հայոց արքա Արտաշեսի ժամանակներում (մ.թ.ա. II դար) երկրի ամբողջ տարածքում «բոլորը միալեզու եղան»։³⁷ Այդ են հաստատում V դարի պատմիչներ Կորյունը և Մովսես Խորենացին, ինչպես և Դավիթ Անհաղթ փիլիսոփան, ապա և VII դարի պատմիչ Ստեփանոս Սյունեցին, ըստ որի V դարում հայերենում առանձնանում էին բարբառներ, այդ թվում և տայքյան։³⁸ Ա. Ս. Ղազարյանն իր աշխատության մեջ³⁹ տվյալներ բերելով վաղ միջնադարի մեր պատմիչներից⁴⁰ նշում է, որ Կեսարիայում ձեռնադրվելուց և վերադառնալուց հետո Գրիգոր Լուսավորիչը Հայաստանի տարբեր նահանգների եկեղեցական թեմերի համար ձեռնադրում է աթոռակալ եպիսկոպոսներ։ Տասներկու թեմերից երկրորդը հիշվում է Բասեանը, ուր ուղարկվում է Եվթադեոսը, ութերորդը՝ Տարոն և Տայոց երկրները, ուր նաև Մամիկոնյան տոհմի համար նա եպիսկոպոս է ձեռնադրում Աղբիոսին. վերջինս միաժամանակ Գրիգոր Լուսավորչի տեղապահն էր։

Բուզանդի մոտ հիշվում են Բասեանի, Բագրևանդի, Տայքի, Տարոնի, Մանազկերտի, Կորճայքի և Աղձնիքի թեմերը։ Այլ հաղորդումներում աթոռակալ եպիսկոպոսների թիվը 30-36-ից հասնում է 200-ի (Մեծ Հայքի թեմերի թիվը անցնում էր 190-ից)։ Բոլոր թվարկումներում Տայքը կա։ Այս նշանակում է, որ Տայքը հայկական երկիր էր, հայ բնակչությամբ։ Ինչպե՞ս այն միաժամանակ կարող էր լինել վրացական ծայրագավառ, վրաց բնակչությամբ, ինչպես այդ համարում են մի խումբ վրաց պատմաբաններ և արվեստագետներ։

Միջնադարի պատմիչների տեղեկություններից երևում է, որ մինչև XI դարի կեսերը, մինչև թուրք-սելջուկների տիրապետությունը Կարսի ազգաբնակչությունը բացարձակապես հայեր էին։

Շատ հետաքրքիր է, որ Ջանաշիային չի բավարարում այն, որ հայերին դարձնում է եկվորներ, այն էլ Տայքի հարավում. նա նրանց որպես փոքրամասնություն ձուլում է վրաց «մեծամասնության» մեջ։

Ջանաշիայի մեր կողմից բերված արարքը անմիջականորեն հիշեցնում է նույնպիսի պատկեր, արարված ավելի վաղ Ե. Թաղայշվիլու կողմից, որը և դարձավ Ջանաշիայի, Բերիձեի ու նաև մյուսների համար գործելու օրինակ։

Ե. Թաղայշվիլին 1902, 1907 և 1917 թթ. կազմակերպում և ղեկավարում է հնագիտական արշավախմբեր, նվիրված ճարտարապետական հուշարձանների հայտնաբերմանը, ուսումնասիրմանը, որոնց արդյունքները հետագայում հրատարակվում են տեղական և ռուսական հանդեսներում և առանձին գրքերով։ Այս արշավախմբերի գլխավոր և նշանակալից առանձնահատկությունն այն է, որ «Կովկասյան» անվան տակ ընդգրկում են միայն ու միայն հայկական տարածքներ՝ սկսում են Կարսից, անցնում Օլթի և Արդահան, լինում են Կաղզվանում, ընդգրկում ողջ Տայքը։ Նրանք այդ ճանապարհին հանդիպած բոլոր հուշարձանները չափագրում են, լուսանկարում, աշխատությունների էջերի տողատակերի ծանոթագրություններում վկայակոչում աշխարհագրագետ Վախուշտիին, այդպիսիք մեկնաբանում են որպես վրացական ստեղծագործական ջանքի արտահայտություն, վրացական ճարտարապետության հուշարձաններ։ Քաջ գիտենալով, որ այդ հուշարձանները հանդիսանում են հայ ժողովրդի ստեղծագործություններ՝ կառուցված հայկական տարածքներում, Ե. Թաղայշվիլին իր արաքը արդարացնելու նաև հետևյալ բացատրությունն է տալիս. ըստ նրա, Ռուսական կայսրությունը սխալ է գործել, երբ 1878 թ. Բեռլինի պայմանագրով իրեն անցած Օլթիի և Արդահանի շրջանները միացրել է Կարսի մարզին։⁴¹ Մնալով իր համոզմանը, Թաղայշվիլին իր հետազոտությունների արդյունքները հրատարակել է որպես վրացական հարստություն։ Եվ որպեսզի այլազգի ընթերցողների մեջ կասկած չհարուցվի, ինչպես Ե. Թաղայշվիլին, այնպես էլ նրան հաջորդող վրաց հետազոտողները, գրեթե առանց բացառության, իրենց հրատարակած գործերի հենց առաջին տողերից, հետազոտվող տարածքները ներկայացնում են որպես վրացական ծայրագավառներ, անընդհատ, տեղին-անտեղի յուրաքանչյուր էջում, երբեմն մի քանի անգամ կրկնում՝ «Վրաստանի հարավային գավառները», «Թուրքական Վրաստան», «Վրացական իշխանություն», «Վրացական թագավորություն», «Հինվրացական հող»։ Եվ ոչ միայն այդ. գիտական գործեր ստեղծելիս անում են անթույլատրելին՝ տեղավայրերի, գետերի, բնակավայրերի անունները թարգմանում, գրում են վրացական ձևով, որպիսիք գոյություն չունեն. այդպես ինչպես հնում, այնպես էլ հետագայում չեն արտասանվել, արհեստականորեն ստեղծված անուններ են, չօգտագործված, չգործածվող։ Նրանք երբեմն էլ փակագծերում բերում են գոյություն ունեցող անվանումները թուրքական արտասանությամբ, այդ թվում զուտ հայկականը անվանելով թուրքական։

Այս բոլոր մոլորությունները ինչ որ չափով սկիզբ են առել XIX դարի վերջին քառորդում Թիֆլիսում կայացած հնագետների V կոնգրեսից։ Դ. Բաքրաձեի հիվանդության պատճառով, նրա ելույթը կոնգրեսում հրապարակում է Ս. Միքելաձեն. հիմք ընդունելով Տայքի տաճարներից մի քանիսի վրա եղած վրացերեն արձանագրությունների մնացորդների առկայության փաստը, Միքելաձեն ներկայացնում է իր եզրակացությունը,⁴² որը և Ե. Թաղայշվիլին բերում է իր աշխատության մեջ, թե՝ «Կնյազ Միքելաձեն իր ելույթով ցանկանում է մերժել գոյություն ունեցող այն կարծիքը, որ իբր Օլթիի, Արդահանի, Չըլդրի շրջանները հանդիսացել են Մեծ Հայքի մասերը և հաստատել, որ այդպիսիք հանդիսանում են վրացական տարածքներ, այնպես, ինչպես Կախեթը, Քարթլին և մյուսները»։ Ինքը՝ Ե. Թաղայշվիլին, ինչպես երևում է, այդ կոնգրեսում ստեղծված մթնոլորտով ոգևորված, գտնում է, ինչպես ասացինք, որ Ռուսական կայսրությունը Բեռլինի պայմանագրով իրեն անցած տարածքները պետք է միացներ ոչ թե Կարսին, այլ Վրաստանին։ Ե. Թաղայշվիլին Կարսի հետ այդ միացումը «արհեստական» է համարում, քանի որ, ըստ նրա, այդ շրջանները ոչինչ ընդհանուր չունեին Կարսի մարզի մյուս շրջանների հետ ինչպես աշխարհագրական, այնպես էլ պատմական ու ազգագրական առումով։ Ըստ նույն հետազոտողի, Օլթիի շրջանը պետք էր մտցնել Բաթումի մարզի մեջ, քանի որ այն գտնվում է Սև ծովի ավազանում, իսկ Արդահանի շրջանը՝ Թիֆլիսի նահանգի մեջ, քանի որ այն գտնվում է Կասպից ծովի ավազանում։⁴³

Թե որքանով է արդարամիտ Ե. Թաղայշվիլին, կտեսնենք ստորև։ Նրա հիշյալ դրույթները աշխարհագրական տեսակետից որոշիչ չեն տարածքների պատկանելիության առումով, ինչ վերաբերում է պատմական (տես «Աշխարհացոյցը»), առավել ևս՝ ազգագրական առումով, գիտնականը, մեղմ ասած՝ չարաչար սխալվում է։ Հիշյալ շրջանները միշտ էլ եղել են Հայաստանի կազմում, նրանցում հայկական հատվածը միշտ էլ եղել է ճնշող մեծամասնություն, իսկ վրացիներ այդտեղ շատ քիչ են եղել։ Ահավասիկ, 1897 թ. Ռուսական կայսրության առաջին մարդահամարի տվյալները Կարսի մարզի (ներառյալ Արդահանի և Օլթիի շրջանները) վերաբերյալ, որ բերված են Ն. Մառի՝ տվյալ տարածաշրջանին նվիրված աշխատության մեջ։⁴⁴ Ըստ այդմ, ամեն հազար մարդուց

հայ են եղել 253-ը (25,3 %)

թուրք՝ 218-ը (21,8%)

քուրդ՝ 148-ը՝ (14,8%)

հույն՝ 112-ը (11,2%)

ղարափափախ՝ 103-ը (10,3%)

ռուս՝ 96-ը (9,6%)

թուրքմեն՝ 29-ը (2,9%)

Ինչպես տեսնում ենք, ազգագրական իմաստով Ե. Թաղայշվիլին անթույլատրելի անճշտություն է թույլ տալիս։

Ս. Ջանաշիան` հավաստելու համար, որ Տայքը վրացական երկիր է ու նրա հուշարձանները վրացական մշակույթի կոթողներ են, չընկրկելով այն փաստի առաջ, որ վաղ միջնադարում Տայքում ապրում էին հայտնի Մամիկոնյանները, էլ ինչպես կարող էր այդ երկիրը լինել վրացական, առաջ է քաշում այն թեզը, թե Մամիկոնյանների տոհմը ևս վրացական է։ Նա գրում է. «Հայկական ազնվականության առաջին շարքերն անցած Տաօի Մամիկոնյանների իշխանական-ֆեոդալական տոհմը իր ծագումով պատկանում էր վրացական ճան ցեղին, ինչպես այդ խոստովանում և հատկապես հիմնավորում է հայկական նորագույն պատմագրության խոշորագույն ներկայացուցիչ պրոֆ. Ն. Ադոնցը⁴⁵»։⁴⁶ Նկատենք, որ ճաները (ցաներ), որ բնակվում էին Ճանիքում (այժմ՝ Ջանիք) ոչ հայեր էին, ոչ վրացիներ։ Նրանք ուղղակի ճաներ էին, ինքնուրույն մի ցեղախումբ, որը սակայն աստիճանաբար մերվեց իրեն շրջապատող և արդեն կազմավորվող ժողովուրդներին, այդ թվում և հայերին, և վրացիներին։ Նկատենք նաև, որ Ն. Ադոնցը իր այդ տեսությունից վճռաբար հրաժարվեց,⁴⁷ որի մասին Ս. Ջանաշիան չի ցանկանում հիշատակել։

Վ. Բերիձեն իր աշխատության էջերում վերապատմում է Ե. Թաղայշվիլու երրորդ՝ 1917 թ. հնագիտական արշավախմբի արդյունքները անճշտության որոշակի ավելացումով։ Օրինակ, եթե Թաղայշվիլին գրում է, որ Ռուսական կայսրությունը 1878 թ. իրեն անցած Արդահանի և Օլթիի շրջանները միացրեց Կարսի մարզին, չմոռանալով հիշեցնել, որ այդ միացումն իր կարծիքով արհեստական էր, ապա Բերիձեն չի նշում այդ շրջանները Կարսին միացնելու վերաբերյալ, նա այդ թաքցնում է իր ընթերցողներից, այլափոխում իրավիճակը ու գրում է՝ «1878 թ. հետո Բեռլինի պայմանագրով վրացական տարածքների մի մասը, որ մինչ այդ գրավված էին Թուրքիայի կողմից, անցան Ռուսական կայսրությանը, այդպիսով վերամիացվեցին Վրաստանին և Տաօ-Կլարջեթիի հնությունների ուսումնասիրության աշխատանքները որոշ չափով աշխուժացան»⁴⁸։ Վ. Բերիձեն այսպիսով իր և իր գործընկերների զավթողական գործողությունները փորձում է ներկայացնել որպես տրամաբանորեն արդար, չքաշվելով կեղծել նաև Ռուսական կայսրության որոշումն այդ հարցում։

Տայքը Կղարջքին, առավել ևս Վրաստանի մյուս շրջաններին քաղաքականապես կապել-միավորելը և արդյունքում Տաօ-Կլարջեթի անվանելը ոչ միայն սխալ է, այլ կանխապես մտածված անթույլատրելի, պախարակելի արարք։ X դարում այդ տարածքների ոլորտում գոյություն չի ունեցել այդպիսի միացյալ, այդ անվանումով քաղաքական կազմավորում։ Այդ նահանգները բոլորովին անկախ ինքնուրույն իշխանություններ էին։ Ե. Թաղայշվիլին հատկապես նշում է. «Տաօյում եղել են տաօյան թագավորներ, Կլարջեթիում՝ կլարջեթյան։ Սակայն նրանց պետք չէ շփոթել համավրացական թագավորների հետ»։⁴⁹ Այստեղից հետևում է, որ չէր կարելի գործածել «հին վրացական տաօ-կլարջեթյան հողեր» հասկացությունը, այդ հանդիսանում է, մեղմ ասած՝ պատմության կոպիտ աղավաղում։ «Տաօ-Կլարջեթի» անվանումը, որ ընդունված է այժմյան վրացական պատմագրության մեջ, XX դարի արգասիք է։ Շատ նշանակալից է, որ Վ. Բերիձեն իր գրքում այդպես էլ գրում է. ««Տաօ-կլարջեթյան իշխանապետություն» անվանումը, որ գրականության մեջ ընդունված է, պայմանական է»։⁵⁰ Եվ այնուամենայնիվ, Բերիձեի այդ խոստովանությունը չի խանգարում նրան, որ իր գործերում շարունակի առաջվա պես Տայքը միավորել Արևմտյան Վրաստանի որոշ տարածքների հետ, այդ թվում և երբեմնի հայկական այնպիսի տարածքների, որոնց մինչ այդ արդեն վրացական էր անվանել, ինչպես ասում են, «թացն էլ չորի հետ այրելու» համար։

Ինչպես երևում է XX դարի վերջերում ապրող և գործող գիտնական Վ. Բերիձեն այդ հարցերում առաջնորդվում է նույն սկզբունքով, որով մտածում և գրում էր Գրիգոր Խանձթեցու (IX-X դարեր) միջնադարյան կենսագիր Գեորգի Մերչուլը։ Ըստ նրա, «Վրաստան համարվում է այն ընդարձակագույն երկիրը, որտեղ եկեղեցական արարողությունը և աղոթասածությունը կատարվում է վրացերեն լեզվով»։⁵¹ Հիշյալ գրքի հեղինակը հավաստում է Խանձթեցու դրույթը և ընդունում նաև այս առիթով։

Հայտնի է, որ Վրաստանը շարունակաբար ընդարձակվել է, և որովհետև մյուս ուղղություններով այդ անհնարին է եղել, նա այդ արել է Հայաստանի հաշվին։ Այս հստակորեն պատկերված է VII դարում ստեղծված «Աշխարհացոյց»ում։ Այդ ձևով Հայաստանից հանվել են մոտ երկու տասնյակ հազար քառակուսի կմ տարածքներ։⁵²

Այժմ, երբ խոսք է գնում միայն ու միայն Տայքի, նրանում առկա ճարտարապետական հուշարձանների մասին, վրաց հետազոտողների կանխամտածված, հեռու գնացող նպատակներով Տայքին են կցում նրա հետ ոչ մի կապ չունեցող ոչ միայն Կղարջքը, այլ նաև այլ շրջաններ, որոնց մասին ոչ մի խոսք ու խնդիր չկա և նրանցում չեն գտնվում քննարկվող ամենակարևոր հուշարձանները. այս ձևով հնարել են Տաօ-Կլարջեթի տերմինը, որով արհեստականորեն խճողում են պարզ հարցի լուծումը։ Այս բացարձակ անազնվություն է, խորամանկելու շինծու, անթաքույց միջոց Տայքը ևս՝ վերոհիշյալ գավառների օրինակով, Պատմական Հայաստանից հանելու, Վրաստանին կցելու համար՝ իբրև վաղեմի ցանկության իրականացում։

Այս առումով շատ հետաքրքիր է Վ. Բերիձեի բաղձանքի բնույթ կրող մի արտահայտությունը, որով բացահայտվում է հեղինակի մի «գործողությունը» երկու արդյունքով՝ «Բնական է, որ մեր ակնարկում անհրաժեշտ է հատկապես առանձնացնել Իշխան և Բանա կաթողիկեները, քանի որ այդ երկուսն էլ գտնվում են մեզ հետաքրքրող տարածքներում, վկայելով հոգևոր զարգացման բարձր մակարդակը և այն մարմնավորած շինարարական արվեստի ավանդույթը այստեղ դեռևս VII հարյուրամյակում։ Այդ կարծես թե բուն Տաօ-Կլարջեթյան իշխանության մշակույթի և արվեստի «ներածությունն է»։⁵³ Այստեղ Վ. Բերիձեն պարզապես «մոռացել է» նախօրոք գրել, որ այդ ամենը ստեղծվել է հայ Մամիկոնյանների, ապա և հայ Բագրատունիների օրոք իրենց ճարտար ժողովրդի քանքարով ու ջանքով։

Ինչպես հայտնի է, Տայքի Դավիթ կյուրապաղատը դարձավ երկրամասի ամենամեծ շինարարը և նրա օրոք էր, որ Տայքում ստեղծվեցին ճարտարապետական հայտնի կոթողներ, որոնցով և բնորոշվում է Տայքի իր ժամանակի ճարտարապետությունը իր առանձնահատկություններով և իրեն բնորոշ գծերով։ Դավթի օրոք էր, որ երկիրը ընդարձակվել էր, նրա տիրույթներին էին միացվել Մեծ Հայքի շատ գավառներ, որոնք իր իսկ կողմից ազատագրվել էին օտար նվաճողներից։ Նրա տիրույթները հասնում էին մինչև Վանա լճի ափերը, մինչև Մանազկերտ ու Խլաթ, մեծ քաղաքներ՝ Կարսը, Կարինը և այլն։

Ահա այս հանգամվանքն է, որ մեր օրերի վրաց արվեստագետների մի որոշ խմբի ախորժակն է բացել Դավթի տիրույթների և մշակութային ժառանգության նկատմամբ։

Նրանց առանձնակի հետաքրքրությունը Տայքի IX-X դարերի հուշարձանների նկատմամբ մի քանի կողմ ունի։ Նախ, այդ հուշարձանները արվեստի առաջնակարգ ստեղծագործություններ էին տվյալ տարածաշրջանում։ Նրանց տիրանալը, առավել ևս այդպիսիք հակադրելը հայ ճարտարապետությանը ու ինչ որ հարցերում առաջնությունը շահելը որոշակի նշանակություն է ձեռք բերում։ Երկրորդ, շատ կարևոր կողմն այդ այն է, որ հիշյալ հուշարձաններին տեր լինելով, հնարավոր է դառնում դրա հիման վրա ողջ երկրամասին իր ամենաընդարձակ ժամանակներում (փաստորեն Պատմական Հայաստանին) տիրանալը (երբևէ Թուրքիայի տիրապետությունից դրանց ազատվելուց հետո, այն Վրաստանին միացնելու հեռանկարով), մանավանդ եթե նկատի առնելու լինենք այդ հուշարձանների Տայքի բուն կենտրոնում գտնվելը։ Երրորդ կողմն այս հարցում այն է, որ իրենց կարծիքով դժվարություն չի ներկայացնում Դավիթ Մեծ կյուրապաղատին վրացի ներկայացնելը Տայքը Կղարջքին կցելու խորամանկ քայլով։

Արդ, ենթադրելով, որ իրենց արդեն հաջողվել է սեփականել IX-X դարերի ողջ հարստությունը, վերջիններս ավելի հեռու գնացին սեփականելու համար ավելի վաղ ժամանակաշրջանում ստեղծվածը, ինչ փույթ, որ այդպիսին այլ տեր ունի, որ տվյալ երկիրն ու հարստությունը նրանն է։

Հետաքրքիր է, որ այդ հետազոտողները բոլորովին չեն վերակառուցվում նույնիսկ այն մեծ գյուտից հետո, երբ ականավոր գիտնական Ներսես Ակինյանը հայտնաբերեց «Պղնձե քաղաքի» պատմության վերաբերյալ փաստաթուղթը, որով հավաստվեց Դավիթ Մեծ կյուրապաղատի ազգությամբ հայ լինելը, նրա պալատականների և ժողովրդի հայ լինելը և, այդպիսով, կյուրապաղատության հայկական լինելը։

Տայքի մի քանի հուշարձանների վրայի վրացերեն արձանագրությունների մնացորդները չեն միայն, որ պատրվակ դարձնելով, վրաց արվեստի պատմության մասնագետները այդ երկրի նկատմամբ հավակնություններ են ցուցաբերում, այլ կերպ ասած՝ սեփականում են առանց այլևայլության։ Առկա է նաև մի այլ իրավիճակ, որն ավելի հզոր է, սակայն նրա մասին պարզորեն չի խոսվում։ XIX դարի վերջին տասնամյակում Արևմտյան Հայաստանում ու Թուրքիայի մի շարք հայաշատ բնակավայրերում սրի քաշվեցին տասնյակ հազարավոր հայեր, XX դարի սկզբի կոտորածների ու, մասնավորապես, 1915 թ. Մեծ եղեռնի արդյունքում հայ ժողովուրդը տվեց ավելի քան մեկուկես միլիոն անմեղ զոհեր, արդյունքում հայաթափ եղան Արևմտյան Հայաստանի հսկայական տարածքներ, որոշակիորեն ուրվագծվում էր հայերի բնաջնջումը և վերացումը որպես ազգ։ Վրաց որոշ պատմաբանների համաձայն, ազատվում էր մի ընդարձակ երկիր՝ Կուր գետից մինչև Եփրատ ու մրցակցություն էր գնում Վրաստանի և «Բյուզանդիայի» (իրականում Թուրքիայի) միջև, թե ո՞վ պիտի տիրապետի այդ երկրին, որտեղ գոյատևում են հազարավոր քրիստոնեական հուշարձաններ, գյուղեր և քաղաքներ։ Թերևս հույս կար, որ մեծ բաժին կստանար՝ «ժառանգության իրավունքով»՝ քրիստոնյա Վրաստանը։ Հայերի պարպումը Արևմտյան Հայաստանից իրականացված էր, Արևելյան Հայաստանի բնակչությունն էլ «ժողովուրդների հայր» Ստալինի «հայերի գոյությունը պահպանելու մտահոգությամբ», 1940-ական թվականներին պիտի վերաբնակեցվեր Ալթայ, այդպիսով ազատված հողերը՝ հարյուր հազարավոր քառակուսի կիլոմետր տարածությամբ կբաժանվեին Վրաստանի և Թուրքիայի միջև։ Ահա այս էլ իրենց գործերում անդրադարձնում էին վրաց որոշ պատմաբաններ և արվեստագետներ։ Թերևս իներցիայի ձևով նման մոտեցման դրսևորումները ցավալիորեն տեղ են գտնում նաև մեր օրերում։

* * *

Դավիթ Մեծ Կյուրապաղատի օրոք Տայքում ստեղծված հուշարձանները բարերար ազդեցություն են ունեցել Վրաստանի տարբեր մասերում կառուցվող հուշարձանները գեղարվեստական կատարելության հասցնելու առումով։ Պարմեն Զաքարայան իր «Зодчество Тао-Кларджети» գրքի առաջին իսկ էջերում՝ կարճառոտ անոտացիայում հենց այդ էլ գրել է՝ «Վաղ միջնադարում հարավային Վրաստանն իրենից ներկայացնում էր Տաօ-Կլարջեթիի թագավորությունը, որն այդ ժամանակաշրջանում հանդիսանում էր երկրի մշակույթի առաջատար օջախներից մեկը։ Մասնավորապես ճարտարապետական տիպերից շատերը իրենց գոյությունը սկսում են այդ տարածաշրջանում և հետո միայն տարածվում ողջ երկրով մեկ»։

Նույնը կրկնում է «Ներածական»ում. «Վրաստանի մշակույթի զարգացման պատմության առումով, այդ թվում՝ գրականության, գրքային գործի, ճարտարապետության և նրա հետ կապված քանդակագործության, որմնանկարչության և այլնի, Տաօ-Կլարջեթիի նշանակությունը չափազանց մեծ է։ Չափազանցություն չի լինի, եթե ասենք, որ Վրաստանի մշակույթի ծաղկումը սկսում է հենց Տաօ-Կլարջեթիում։ Սույն գրքում ուսումնասիրվում են Տաօ-Կլարջեթիի ճարտարապետական հուշարձանները սկսած VI-VII դարերից (Ցկարոստավի), Իշխանի և Բանա (VII դարի կեսը) և մյուսները՝ մինչև XI դարը, նույնպես և նրանց հետ կապված արձանագրությունները ու ռելյեֆ պատկերները…»։⁵⁴

Վ. Բերիձեն իր գրքի կարճառոտ անոտացիայում մասնավորապես գրում է. «Գիրքը նվիրված է Վրաստանի հարավ-արևմտյան պատմական ծայրագավառների հուշարձաններին, որ վաղ միջնադարում կազմում էին Տաօ-Կլարջեթիի թագավորության եկեղեցիները՝ միջին դարերի Վրաստանի մշակույթի առավել նշանակալից օջախներից մեկը։ Գրքում պատմական դեպքերի ֆոնի վրա ցույց է տրված տարբեր տիպերի շինությունների զարգացումը, նրանց օրգանական կապը հին վրացական ճարտարապետության հետ, տեղը և նշանակությունը նրանց առաջանալու և հետագա էվոլյուցիայում»։

Եթե այս մեջբերումներից հանենք անճշտությունները՝ վաղ միջնադարում Տայքի Վրաստանին պատկանելը, նրա հարավ-արևմտյան ծայրագավառ անվանվելը, ապա ճիշտ է, որ Տայքի մշակույթը, մասնավորապես ճարտարապետությունը անգնահատելի դեր է խաղացել վրացական հողի վրա ճարտարապետական կառույցների ստեղծման գործում։

Ինչպես վերը անդրադարձանք, առավել բարձր է գնահատված Տայքի հիշյալ դերը Ն. Յա. Մառի կողմից։⁵⁵

Երբ Տայքում ստեղծվում էին նրա հայտնի հուշարձանները, Հայաստանում ծաղկում էր ճարտարապետության վերածնունդը, ստեղծվում էին հայտնի համալիրները, այդ թվում Սանահինը, Հաղբատը և Անին։ Տայքի ստեղծագործողները այդ ժամանակ մենակ չէին, իրենց համար ունեին Անիի հայտնի հուշարձանները կերտողների օրինակը և, թերևս համագործակցությունը, մի բան, որ երևում է նույն ժամանակներում կանգնվող կոթողների հարազատ օրինակները մեկում և մյուսում։

Վրաստանում այդ գործը ուշ էր սկսվել, ավելի նվազ նվաճումներ ուներ և հենց դրանով էլ բացատրվում է Տայքի զորեղ նշանակությունը Վրաստանի համար։ Ինչպես այդ անուղղակի, բայց ճշտորեն խոստովանում են Պ. Զաքարայան, նաև Վ. Բերիձեն իրենց ուսումնասիրություններում։

Տայքի ամեն կարգի մեծ նշանակությունը Վրաստանի համար չի նշանակում, որ այն Վրաստանինն է, այդպիսի «տրամաբանությունը» անբնական և հակաբանական է։

Ժամանակով ավելի ուշ հնարավոր է դառնում հրատարակել նոր աշխատություններ, որոնցով հավաստվում է, որ Տայքը և նրա միջնադարյան հուշարձանները, այդ թվում հատկապես VII դարում կառուցված Իշխանն և Բանակը, X դարում կառուցված բարձրակարգ հուշարձաններ Խախուվանքն, Օշկվանքը ու բազմաթիվ կոթողներ ոչ թե վրացական են, այլ հայկական, հայ ստեղծագործական մտքի արգասիք. այստեղ վիճարկելու հարց չկա։

Վրաց հետազոտողները բոլոր միջոցներով, ընդհուպ մինչև գիտությանը և գիտնականին պատիվ չբերող արտահայտություններով փորձում են հայ և օտարազգի գիտնականներին հեռու պահել տվյալ հարցի քննարկմանը մասնակցելուց և առաջվա պես բազմալեզու գրքերով աշխարհին փորձում են հավատացնել, որ Տայքը վրացական է։

Ստորև բերվում են վրաց հետազոտող-գիտնականներ Ս. Ջանաշիայի, Վ. Բերիձեի, Պ. Զաքարայայի գրքերից քաղվածքներ, որոնք գաղափար են տալիս, թե ինչպես այդ հեղինակները իրենց հայացքները չբաժանող ընդդիմախոսների նկատմամբ ընթերցողների մոտ հենց սկզբից անվստահության զգացմունք են ստեղծում, վատաբանում, էպիտետների արժանացնում և այնուհետև անարգել, ազատորեն շարադրում իրենց ասելիքը։ Ահավասիկ Ս. Ջանաշիայի 1947 թ. հրատարակած բրոշյուրը, վերնագրված՝ «Պատմական ճշմարտության աղավաղման մի օրինակի մասին Ն. Մ. Տոկարսկու «Հայկական հին ճարտարապետությունը» (1946) գրքի լույս ընծայման առիթով»։

Ջանաշիան գրում է. «… Մինչդեռ պատմության՝ որպես գիտության՝ լիկվիդատորները մեզ մոտ ամբողջությամբ դեռ չեն վերացել»։⁵⁶ Ջանաշիայի այս արտահայտությունը, ասված ստալինյան բռնապետության տարիներին, մեծապես վտանգում էր Ն. Տոկարսկու ֆիզիկական գոյությունը։ Նա շարունակում է. «Հեղինակի արատավոր մեթոդոլոգիան, տենդենցիոզությունը, շարադրելու փնթի ոճը, դրդապատճառը, որ ընդհանուր ոչինչ չունի գիտական հետազոտության առաջադրանքի հետ, ահա, թե ինչն է զարմացնում այդ գրքում, գիրք, որ պատահականորեն կրում է գիտական բարձր հիմնարկի մակնիշ։⁵⁷ Նա շարունակում է. «Գրքի «մեխը» փորձ է ամբողջ հարավային Վրաստանը, իր բնակչությամբ և մշակույթով ներկայացնել իբրև այլ ազգային աշխարհ»⁵⁸, «Այդ հանրահայտ փաստերի նկատմամբ գործադրվող բռնությունը, դրանց ներկայացնելը հրեշավոր աղավաղման տեսքով, Տոկարսկուն պետք է եղել այլ, ո՛չ գիտական նպատակի համար»։⁵⁹

Ջանաշիան հետևյալ ձևով է հիմնավորում Տայքի հուշարձանների վրացապատկան լինելը, որ փաստորեն գիտական առումով անհիմն է, անտրամաբանական։ Նա գրում է. «Մինչև հիմա հաշվվում էր, որ Տաօ-Կլարջեթիի ճարտարապետությունը հանդիսանում է վրաց ճարտարապետության օրգանական մասը։ Տոկարսկին ձգտում է դեն նետել այդ, գիտության մեջ ամրացած պատկերացումը»։⁶⁰

Պետք է գիտենալ, որ այդպես էին կարծել միայն Վրաստանում, այդ հակապատմական տեսությունը ուրիշ ոչ մի տեղ ոչ ճանաչվել է, ոչ ընդունվել։ Որևէ պատկանելություն պետք է նյութական հիմք ունենա և ոչ միայն ու միայն «բարի ցանկություն»։

Ս. Ջանաշիան գիտական հարցեր քննելու փոխարեն և կորցնելով էթիկայի սահմանները, գրում է. «Տոկարսկին աստիճանաբար ձեռք է բերում տղամարդության որոշ տարրեր, արմատից կտրում է իր իսկ կողմից մոգոնած Տաօ-Կլարջեթիի ճարտարապետության ինքնուրույնությունը, իր գործը վստահելով ապագայի կեղծ գիտության սպասավորներին, որոնք արտագրելով Տոկարսկուն, պետք է ինչ որ բաներ ավելացնեն անձամբ իրենց կողմից»։⁶¹ Որ Տոկարսկին իր գրքում ստեղծել էր ընդամենը 14 էջանոց մի բաժին, որով բացահայտում է վրաց արվեստի պատմության մեջ տեղ գտած կեղծարարությունը, այն էլ 1946 թվականին, երբ երկրում մոլեգնում էր մարդատյացության մթնոլորտը, իրոք «տղամարդություն» էր։ Նկատենք, որ տղամարդություն էր նաև նրա խորհրդատուների պահվածքը՝ Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի պրեզիդենտ, աշխարհահռչակ ակադեմիկոս Հ. Ա. Օրբելու կարգադրությամբ նման գրքի հրատարակումը այդ ժամանակներում։

Դրան հակառակ, ոչ միայն տղամարդություն չէր, այլ ուղղակի մատնություն էր, երբ Ս. Ջանաշիան գրում էր. «Մինչդեռ պատմության՝ որպես գիտության՝ լիկվիդատորները մեզ մոտ ամբողջությամբ դեռ լրիվ չեն վերացել»։ Թող հայտնի լինի, որ Հ. Օրբելուն մեծ ջանքերի գնով հաջողվեց Ն. Տոկարսկուն Հայաստանից բառիս բուն իմաստով փախցնել՝ «հետքը կորցնելու համար»։ Շատ չանցած Հ. Օրբելուն նույնպես ազատեցին Էրմիտաժի բազմամյա տնօրինությունից, հաշվի չառնելով նրա մեծ դերը պատերազմի տարիներին այդ հանրահռչակ թանգարանի հարստությունը կորստից փրկելու գործում։

Ինչպես երևում է Ս. Ջանաշիայի խոսքերից, նա ավելի շուտ վախեցել է ապագա հետազոտողներից, որոնք առավել խորամուխ լինելով երբեմնի անիրավ գործերում, կլինեն առավել անողոք «պատահականորեն հայտնագործված մի ողջ աշխարհի» սեփականողների նկատմամբ։ Ջանաշիան, իր կարծիքով (նաև Բերիձեի, Զաքարայայի և էլի ուրիշների) Տոկարսկու հետ հաշիվները համարելով մաքրված, նրա հաջորդներին է փորձում վաղօրոք, իր անվրեպ գործող ուժերով «վնասազերծել», վախեցնելով, որ տվյալ նյութը նորից շոշափողները կհամարվեն «կեղծ գիտության» (лженаука) ծառայողներ։ Ջանաշիայի կողմից այս ավելի շատ հուսահատական ճիչ է, քան վախեցնելու փորձ։

Տայքի հարցը նայելիս ակամայից հիշում ես ժողովրդական խոսքը, թե «Սելը չի ճռռում, սելվորն է ճռռում»։ Ս. Ջանաշիան զարմանքով գրում է. «… Խորհրդային բարձր սկզբունքայնության գիտության պատմության մեջ այդ աննախընթաց, ճշմարտության նենգափոխման դեպք է, մի փորձ մեկ ազգային մշակույթի հուշարձանների համալիր ներկայացնել որպես մեկ այլ ազգային մշակույթի հուշարձանների»։⁶²

Ինչպես կզգար ինքը՝ հիշյալ տողերի հեղինակը, երբ ճշտորեն նույնն ասեին հայերը ուղղված իրեն՝ Ջանաշիային, թե ինչպես օրը ցերեկով Ջանաշիան և իր գործընկերները հաջողեցնում են սեփականել մի ամբողջ երկրամաս իր ամեն կարգի հարստություններով մի այլ ժողովրդից, զարմանալով, որ նրանք, այսինքն՝ տերերը, փորձում են ճշմարիտը բացահայտել։

Ահավասիկ հատվածներ Վ. Բերիձեի «Տաօ-Կլարջեթիի ճարտարապետությունը» (ռուս.) գրքից, որի «ծանոթագրությունից» լիակատար պատկերացում է ստացվում, թե ինչպիսի մեթոդով է առաջնորդվում հեղինակը իր աշխատության ընդդիմախոսի հետ հաշիվները «պարզելու» ժամանակ։ «Ծանոթագրություն։ 1946 թ. տպագրվում է Ն. Մ. Տոկարսկու «Հայաստանի հին ճարտարապետությունը» գիրքը. նրանում մի գլուխ նվիրված էր Տաօ-Կլարջեթիի» ճարտարապետության հուշարձաններին, որոնց հեղինակը փորձում էր ամբողջությամբ անջատել վրացական ճարտարապետությունից և կապել Հայաստանի ճարտարապետությանը։ Ակադեմիկոս Ս. Ջանաշիան իր «Պատմական ճշմարտության աղավաղման մի օրինակի մասին» բրոշյուրում (Թբիլիսի, 1947) ցույց տվեց Տոկարսկու դրույթների անհիմն լինելը։ Հայկական ճարտարապետության ոչ մի լուրջ հետազոտող, իհարկե, նույնպես հնարավոր չհամարեց համաձայնել դրանց հետ և այդ պատճառով ես Տոկարսկու գիրքը չհիշատակեցի գրականության վերլուծության ընթացքում ։ Բայց ես ստիպված եմ մեծ անբավականությամբ անդրադառնալ Տ. Մարությանի «Խորագույն Հայք» գրքին, լույս տեսած 1978 թ. հայերեն լեզվով, ռուսերեն և ֆրանսերեն ամփոփումներով։ Հեղինակն, որն ըստ երևույթին ծանոթ չէ գիտական հետազոտության մեթոդաբանությանը և քիչ է տեղյակ նյութին՝ որի ուսումնասիրմանն է ձեռնարկել, գնացել է Տոկարսկու հետքերով և նույնպես Տաօի հուշարձանները մտցրել է հայկական հուշարձանների շրջանակը։ Նա քիչ է մտահոգվել բուն ճարտարապետական-գեղարվեստական առանձնահատկություններով, այսինքն հուշարձանների բուն էությամբ, որում և արտահայտվում է նրանց ազգային առանձնահատկությունը։ Նրա արած համեմատությունները և համադրությունները մաքուր դիլետանտական են և կանգնած են հարյուրամյա վաղեմության վրա։ Մարությանը, ինչպես և Տոկարսկին, հնարավոր է համարում դիտարկել ազգային մշակույթի մի ասպարեզը, տվյալ դեպքում՝ ճարտարապետությունը՝ անջատված մյուս ասպարեզներից։ Նա մոռանում է, որ Տաօ-Կլարջեթիում, չխոսելով պատմական արմատների մասին, վրացական էին ոչ միայն ճարտարապետությունը, այլև հարուստ գրականությունը, ձեռագիր գրքերը, մանրանկարչությունը, մոնումենտալ գեղանկարչությունը, դրվագման արվեստի ստեղծագործությունները, և որ այդ բոլորը օրգանապես կապված էին Վրաստանի ազգային արվեստի ողջ զարգացման հետ դարերի ընթացքում։ Խիստ անհաճելի է, սակայն չի կարելի չնշել նաև այն, որ հեղինակը գիտական անգրագիտության հետ անբարեխղճություն է հանդես բերում. նա թաքցնում է ընթերցողից, որ Տաօ-Կլարջեթիի բոլոր հուշարձաններում (խիստ փոքր բացառությամբ) արձանագրությունները, իսկ այդպիսիք տասնյակներ են, եթե ոչ հարյուրավորներ՝ վրացերեն են, թաքցնում է, որ այդ արձանագրություններում անվանվում են վրացական ճարտարապետները (օրինակ Իվանե Մորչաիսձե Իշխանում) և շինարարության ղեկավարները (օրինակ Գրիգոլ Օշկելի), այնտեղ, որտեղ նա ստիպված է խոստովանել, որ Տաօ-Կլարջեթիում խոսակցական լեզուն վրացերենն էր, նա առաջ է քաշում բանաձև (ճիշտ է ոչ իր ստեղծած) հայ քաղկեդոնականների մասին, որոնք խոսում էին վրացերեն։ Մարությանի տրամաբանությամբ, այնքան, որքան ոչ լեզուն, ոչ ազգային գրականությունը և արվեստը, ոչ գունագեղ ինքնակերպ ճարտարապետությունը չեն որոշում ազգային պատկանելությունը՝ ողջ վրացական մշակույթը կարելի է լուծարել, պարզապես հայտարարել այն հայ քաղկեդոնական։

Մարությանի գրոտվածքը և նրա նմանները խիստ խանգարում են վրացական և հայկական արվեստի հետազոտողներին և, իհարկե, ոչ մի օգուտ չեն բերում Հայաստանի բազմադարյան վառ, յուրակերպ ճարտարապետությանը, որը բոլորովին կարիք չունի նման «պաշտպանների»»։⁶³

Վ. Վ. Բերիձեն արվեստի և ճարտարապետության պատմության հարցերը քննելիս մտքերը շարադրում է «իր ժամանակին» համապատասխանող «պոզիտիվ դիրքերից», այսինքն՝ արտաքուստ էպիկական հանգստությամբ (մեր կարծիքով՝ ներքին տագնապով) գրում է, ինչ ուզում է, ապահովաբար գիտենալով դրանց «անխոցելի» լինելը և հավանության արժանանալը յուրայինների կողմից, բառիս բուն իմաստով նշանակություն չտալով իր ընդդիմախոսների «անընդունելի» կարծիքներին։ Նա այս վերջիններիս նախօրոք չեզոքացնում, «շարքից հանում է» մի քանի թունդ էպիտետների արժանացնելով։

Վերհիշենք, թե մոտ անցյալում նման մի առիթով ինչպես էր Վ. Բերիձեն իր հաշիվները «պարզում» մեծ գիտնական Ն. Յա. Մառի հետ։ Իր «Некоторые вопросы истории грузинского искусства в свете работ И. В. Сталина по языкознанию» աշխատության էջերում նա մասնավորապես վիճարկում է Ն. Յա. Մառի և նրա գործընկերների ու աշակերտների կարծիքները, չխորշելով անպատշաճ պիտակավորումներից, չունենալով սակայն այդ անելու բավարար հիմքեր։ Այսպես, նա գրում է. «… Ակադեմիկոս Մառի կեղծ տեսությունների ռեցիդիվները ընդհուպ մինչև վերջին ժամանակներս դեռևս գոյություն ունեն»⁶⁴ կամ «Սակայն ինչպես այդ նշվել է լեզվաբանության վերաբերյալ քննարկումներում, Ն. Յա. Մառի մի քանի աշակերտների համար կեղծիքն ու բամբասանքը եղել են պայքարի հիմնական միջոցները…»։⁶⁵

Իր վերոհիշյալ աշխատության մեջ Վ. Բերիձեն անդրադառնում է նաև Ն. Տոկարսկու «Հայաստանի հին ճարտարապետությունը» գրքին, ամբողջությամբ բաժանելով Ս. Ջանաշիայի կարծիքը։

Ավելորդ չենք համարում այստեղ բերել նաև Պ. Զաքարայայի «Зодчество Тао-Кларджети» (1992) գրքի էջ 6-ի թիվ 5 ծանոթագրությունում գրվածը տողերիս գրողի «Խորագույն Հայք» գրքի բովանդակությանը ծանոթանալու կապակցությամբ։ Նա ևս իր կարծիքներում համաձայն է Ս. Ջանաշիայի և Վ. Բերիձեի դրույթներին։ Պ. Զաքարայան գրում է. «Ափսոս, որ վերջին քառասուն տարում լույս են տեսել երեք գրքեր, որոնք աղավաղում են Վրաստանի պատմությունն ընդհանրապես և մասնավորապես ճարտարապետության պատմությունը։ Այդպիսի առաջին գիրքը եղավ Ն. Մ. Տոկարսկու «Հայաստանի հին ճարտարապետությունը» (Երևան, 1946)։ Այդ գրքում՝ լույս տեսած ռուսերեն, առանձնացվել է մի գլուխ, որտեղ տեղ է գտել Վրաստանի պատմության և, իհարկե, ճարտարապետության պատմության աղավաղում։ Այդ գիրքը ժամանակին իր աշխատությունում ակադեմիկոս Ս. Ջանաշիան քննադատության ենթարկեց («Պատմական ճշմարտության աղավաղման մի օրինակի մասին», Թբիլիսի, 1947)։ 1961 թ. վերահրատարակության մեջ Ն. Մ. Տոկարսկին իր դատողություններում նախորդի նման ուղղագիծ չէ։ Բայց ահա 1978 թ. հայտնվեց Տ. Մարությանի գիրքը, որն առանց որևէ գիտական բացատրությունների ողջ Տաօ-Կլարջեթին մտցրել է Հայաստանի մեջ նրան տալով նոր՝ «Խորագույն Հայք» անվանումը։

Տաօ-Կլարջեթիի բոլոր հուշարձանները հեղինակը առանց որևիցե ապացույցների, առանց բացատրության հայտարարել է հայկական։ Ընդգծում ենք, որ այդ հուշարձանների մեծամասնությունը շատ անգամ հրատարակվել են տարբեր լեզուներով և հրատարակողներից ոչ մեկը նույնիսկ չի կասկածել, որ այդպիսիք վրացական են։ Ինչ վերաբերում է պատմական սկզբնաղբյուրներին, ապա նա դրանք բացարձակորեն անտեսում է, աչքերը փակում է հին վրացական արձանագրությունների վրա, որոնք առկա են տաճարների պատերին։ Իսկ դրանք քիչ չեն, հաշվվում են տասնյակներով։

Խորհրդային գիտական գրականության համար խորթ է այդպիսի «մեթոդը»։ Հայ և վրաց արվեստագետները վաղուց է, որ աշխատում են ձեռք ձեռքի տված և այդ աշխատանքների արդյունքը նշանակալի է»։

Զավեշտականն այն է, որ վերոհիշյալ մեջբերումներում, որտեղ դրանց հեղինակները հատկապես նշում են իրենց ընդդիմախոսների «անճշտությունները, զանցանքները և այլ մեղքեր», հակառակի պես իրենք են թույլ տալիս նորանոր անճշտություններ և այդ ամենը կանխամտածված, հաշվի չառնելով իրերի իրական վիճակին տեղյակ ընթերցողների և հետազոտողների կարծիքը իրենց գործելակերպի վերաբերյալ։

* * *

Թերևս բնական պիտի համարել աշխատությանս հեղինակի այնպիսի ուշադիր վերաբերմունքի արժանանալը վրաց արվեստի երեք խոշոր հետազոտողների կողմից։

Եթե Ս. Ջանաշիան, ինչպես վերը նշեցինք, կանխավ «կեղծ գիտության սպասավորներ» արտահայտությամբ էր որակում Տայքի ճարտարապետությունը հայկական համարել փորձող ապագայի գիտնականներին, ապա Վ. Բերիձեն և Պ. Զաքարայան անպատշաճ խոսքերով էին որակում տողերիս գրողի անձն ու գործը։

Հետաքրքիրն այն է, որ վերոհիշյալ երեք գիտնականներն էլ միակերպ են առաջնորդվում, աշխատանքի նույն մեթոդաբանությամբ։ Այդ այն է, որ նրանք տողերիս գրողին մեղադրում են այնպիսի զանցանքների մեջ, որպիսին ամբողջությամբ իրավասու ենք մենք ուղղել իրենց։ Եվ որպեսզի այդ «մենամարտում» հաջողությունն իրենց ուղեկցի, նրանք մեծ վարպետությամբ կանխում են մեզ, նախընտրելով նախահարձակ լինելու գործելակերպ ու, այդպիսով, թեկուզև երևութային՝ հասնելով ցանկալի նպատակին։

Այդ պարոնները իրենց պատիվ չհամարելով, ավելի ճիշտ՝ ի վիճակի չլինելով լուծման ենթակա հարցերի շուրջը ընդդիմախոսների հետ քննարկում կազմակերպել, նրանց ծածկում են էպիտետներով ու վիրավորանքներով կես էջանոց ծանոթագրություններում և կարողանում են այդ կես էջում տեղավորել մեկ տասնյակից ավելի անճշտություններ, աղավաղումներ, կեղծիքներ։ Հաշիվը հակառակորդի հետ փակված համարելով, շարադրում են իրենց «գիտական տեսությունները» առանց դժվարության և առանց արգելքների, իրենք իրենց հավաստիացնելով, որ ճիշտը այդ է։

Մեր գնահատմամբ, իրենց կողմից դրվատվող «գիտական» համարվող այդ մեթոդաբանությունը սևը սպիտակ և սպիտակը սև ներկայացնելու համար է, ամենայն ճշգրիտից ձերբազատվելու համար է, ուրիշի ունեցվածքը հափշտակելու, սեփականելու փորձված և հուսալի մեթոդաբանություն է։

Իրերի վերոհիշյալ պատկերը մեզ ստիպում է, որ գիտական աշխատության էջերում սխալը սխալ ենք անվանում, սուտը՝ սուտ, կեղծը՝ կեղծ։

Իր ծանոթագրությունում Վ. Բերիձեն գրում է. «Նա [Մարությանը – Տ. Մ.] քիչ է մտահոգվել բուն ճարտարապետական-գեղարվեստական յուրահատկությունների քննարկմամբ, այսինքն՝ հուշարձանների էությամբ, որոնցում էլ արտահայտվում է դրանց ազգային յուրահատկությունը»։⁶⁶

Բանն այն է, որ վրաց հետազոտողները արդեն հասցրել են Վրաստանի և Հայաստանի հուշարձաններում առկա գրեթե բոլոր յուրահատկությունները, դրանց բնորոշ կողմերը վրացական հայտարարել և ո՛ր հուշարձանին էլ անդրադառնում ես, նրանում արդեն առկա է միայն ու միայն «վրացական ազգային յուրահատկություն»։

Ի. Ստրժիգովսկին իր հայտնի «Հայերի ճարտարապետությունը և Եվրոպան» աշխատության մեջ մի տեղ գրել է, որ ավելի հին են այն հուշարձանները, որոնցում գլխավոր խորանը շինության արտաքինում արտահայտվում է բոլորակ կամ բազմանիստ ծավալով։ Գ. Չուբինաշվիլին հետագայում գրում է, որ հենց այդպիսին են վրացական հուշարձանները։ Փույթ չէ, թե այդպիսի հուշարձաններ կառուցվել են ոչ միայն վաղ, այլ նաև ուշ դարերում։

Մեկ այլ առիթով, երբ խոսք է գնացել հուշարձանի գլխավոր խորանը տաճարի արևելյան պատով ծածկված լինելու վերաբերյալ, որպես դրական երևույթ կամ հատկանիշ Վ. Բերիձեն գրում է, որ այդ վրաց ճարտարապետության առանձնահատուկ կողմն է։ Նույն ձևով և արտահայտություններով «վրացական ճարտարապետության առանձնահատկություններ» են համարվում, երբ հուշարձանի խաչաթևերի պատերը արտաքուստ վերևում ավարտվում են ճակտոնով։ Մի այլ կապակցությամբ «վրացական ճարտարապետության առանձնահատկություններից է» դիտվում, երբ խաչաթևերի արտաքուստ բազմանիստ ծավալները վերևում ավարտվում են բրգաձև ծածկով։

Նույնպես «վրացական ճարտարապետության առանձնահատկություններից է» այն, որ շինության արտաքինը հանդիսանում է ներքինի լիակատար անդրադարձումը։ Համաձայն ճարտարապետության պատմության վրաց մասնագետների, վրացական ճարտարապետության յուրահատկություններից է և այն, որ հուշարձանների պատերը երեսապատվում են սրբատաշ քարե սալերով և, ապա այդ հուշարձաններում ճարտարապետական տարրերը, այդ թվում խոյակները, քանդակները միմյանց չեն կրկնում։

Ի տարբերություն և ի հակադրություն Կոստանդնուպոլսի բյուզանդական սուրբ Սոֆիա տաճարի, վրացական տաճարներում ճակատների պլաստիկ մշակումը կատարյալ է. ճակատների եռանկյունի հիմքերով խորշերը առաջինը ստեղծվել են Ջվարիում և Ծրոմիում. գմբեթաթմբուկները նախ ստեղծվել են վրաց ճարտարապետության շրջանակներում. տաճարների Ջվարիի տիպը ստեղծվել է հենց Մցխեթայի Ջվարի տաճարում, մյուս բոլորը, այդ թվում և Հայաստանում եղածները կրկնել են նրան, այն էլ ոչ լավագույն կողմերով։ Տաճարների քառախորան տիպը նախ եղել է Վրաստանում, և որ VII դարում Հայաստանում այդպիսին չի եղել և այլն, և այլն։

Այսպիսով, հայ ճարտարապետության դարերով արարված և մշակված յուրահատկությունները մեր ժամանակակից վրաց արվեստագետներից ոմանք առանց այլևայլության հռչակում են վրացական։

Ինչպես վերը տեսանք, տողերիս գրողին մեղադրում են հուշարձանների վրա առկա հարյուրավոր արձանագրությունների վրացերեն լինելը թաքցնելու մեջ, մինչ մեր կողմից էջ առ էջ ցույց է տրվում (տես նաև ստորև), որ այդ մեղադրանքը պարզապես հերյուրանք է։ Այստեղ կարելի է այդ մեղադրողներին մեղադրել, որ թաքցնում են ու չեն նշում, որ այդ արձանագրությունները գերազանցապես գրված են ներկով, ոչ բոլորն են ժամանակակից կառույցներին, քիչ չեն անհասկանալի խզբզանքները։

Գրում են, թե «ինչ վերաբերվում է պատմական սկզբնաղբյուրներին, ապա նա [Մարությանը – Տ. Մ.] դրանք բացարձակորեն անտեսում է»։⁶⁷ Ինչպես ընթերցողը կնկատի, Տայքի հայկական երկիր լինելը, բնակչության հայ լինելը և յուրահատուկ բարբառի գոյությունը, նրա լուսավորչական եպիսկոպոսական աթոռ ունենալը, աթոռակալի անունը, նրան նշանակողի ով լինելը մեր կողմից հավաստվում է մեկուկեսից մեկ հազարամյա հնության (V, VII, XI, XVII դդ.) սկզբնաղբյուրներով։

Նույն վիճակում են հուշարձանները։ Այստեղ նորից հիշեցնում ենք, որ Տայքի XIX-XX դարերի սահմանագծի բնակիչները, որ թուրք կամ թուրքացածներ էին, գործածում էին հուշարձանների դարեր ի վեր պահպանված հայկական անունները՝ Իշխան, Օշկվանք, Խախուվանք, երբեմն ուղղակի՝ վանք, Էգրեկ (Ագարակ), Սուխբեչ (Սուրբ Խաչ) և ահա այդ հաստատում են XIX դարի հետազոտողներ Ն. Սարգսյանը, Ն. Կոնդակովը, XX դարասկզբի հետազոտողներ Ե. Թաղայշվիլին, մի շարք հայ հետազոտողներ. այս դեպքում ի՞նչ բարոյական իրավունքով են առաջնորդվում պարոնայք Թաղայշվիլին, Ջանաշիան, Բերիձեն, Զաքարայան այդ հուշարձանների անունները և տեղանունները թարգմանաբար XX դարի ընթերցողներին հրամցնելով վրացական նորաթուխ անուններով։ Այդ նաև մեծ համարձակություն է Օշկվանք, Խախուվանք, հենց ուղղակի վանք անուններով տաճարները ոչ հայկական համարելը։

Պ. Զաքարայան գրում է, որ Մարությանն «առանց որևէ գիտական բացատրությունների Տաօ-Կլարջեթին մտցրել է Հայաստանի մեջ, նրան տալով նոր՝ «Խորագույն Հայք» անվանումը»։⁶⁸ Ահավասիկ ամեն քայլափոխում խաբեություն. եթե ոչ գիտնականի, գոնե շարքային քաղաքացու ազնվություն ունեցեք, ձեր հարավային Վրաստանը, ձեզ անցած Կղարջքը հանգիստ սրտով ձեզ պահեցեք և այդ բոլորը արհեստականորեն, մի գծիկով մի միացրեք Տայքին, այդ գիտական էթիկայից հեռու պահվածք է, պարզապես անբարոյականություն է։ Տայքին և նրա հուշարձաններին նվիրված իմ երեք մենագրություններից և ոչ մեկում և ոչ մի անգամ Կղարջքին չեմ անդրադարձել, իսկ այսօր ինձ փորձում են մեղադրել, որ այն մտցնում եմ Հայաստանի մեջ։ Տայքին Կղարջքն ու այլ տարածքներ կցել, միավորելը պատմության խեղաթյուրման աննախադեպ օրինակ է, խորամանկելու, խաբելու օրինակ։ Ինչ վերաբերում է «Խորագույն Հայք» անվանը, այդ նոր չէ և Մարությանի հնարածը չէ. այդ դեռևս VI դարում բյուզանդացիների կողմից Հայաստանի այդ երկրամասին տրված անվանումն է և մեր կողմից բերվում է, որ վերջիվերջո հասկանալի լինի, որ այդ երկիրը կոչվում է Հայք, այսինքն՝ Հայաստան։

Հարցը մի այլ, ոչ պակաս կարևոր կողմ էլ ունի, այդ սերունդներին ճշմարիտ տեղեկություններ փոխանցելու հարցն է։ Սխալ փոխանցված տեղեկությունները երբեմն ունենում են ճակատագրական, ողբերգական ու, թերևս անկանխատեսելի հետևանքներ (օրինակ, հայերի 1915 թ. ցեղասպանության հարցը, ղարաբաղյան հարցը և այլն)։

Անպատասխանատու ձևանալը տվյալ դեպքում հանցանքին հավասար գործողություն է, իսկ հանցանք գործելը պատասխանատվության ենթակա. փառք Աստծո, այժմ տեղական դատական ատյաններից բացի, գոյություն ունեն միջազգային կազմակերպություններ, որոնց իրավասության սահմաններում կարող է հայտնվել Տայքը, Տայք երկրամասի և նրա հուշարձանների պատկանելության հարցը։ Կարելի է սպասել, որ պատմական հուշարձանների հետազոտողների հերթական հրատարակություններում վերոհիշյալ հանգամանքն ըստ կարգի հարգի առնված լինի։

* * *

Հայ ոչ միայն լուրջ հետազոտողները, այլև ճարտարապետական ողջ հասարակայնությունը իր ժամանակին ճիշտ գնահատելով Ս. Ջանաշիայի և Վ. Բերիձեի աշխատությունների պրովոկացիոն բնույթը, բարվոք համարեցին առժամանակ լռել արձագանքելուց։ Ինչ վերաբերում է արվեստի մյուս ճյուղերի՝ ճարտարապետության հետ կապված ուսումնասիրելուն և դրանց առկայությանը Տայքում (Կղարջքը թողնում եմ իր տեղում), ապա այդ վերջիններիս ուսումնասիրությունը մնում է առայժմ իրենց՝ իներտ մասնագետներին, որ ի վերջո կհետազոտվեն և կբացահայտվեն նույնպես հետաքրքիր իրողություններ։

Վ. Բերիձեն իր վերոբերյալ ծանոթագրություններում գրում է, որ «Մարությանը ընթերցողներից թաքցնում է, որ Տաօ-Կլարջեթիի տաճարների բոլոր արձանագրությունները վրացերեն են»։ Վ. Բերիձեն այս անճշտությունը գրում դիտավորյալ, հանգամանք, որ իրավունք է վերապահում ասել՝ ստում է։ Նախ, Մարությանը Կղարջքի սահմանները չի մտնում, միմյանցից անջատում է այդ հրեշավոր, կանխամտածված միավորումը գծիկով և ապա վրացերեն արձանագրությունների մասին գրքի նախաբանում նշելուց հետո⁶⁹, այնտեղ, որտեղ Ե. Թաղայշվիլին նշում է իր աշխատություններում, ամեն մի հուշարձանի վերաբերյալ, այդպիսիք առանց բացառության բերվում են «Հայ ճարտարապետության հուշարձաններ. Խորագույն Հայք» գրքում. այսպես, Իշխանի արձանագրությունների վերաբերյալ էջ 32-ում, նշելով, որ գրված են ասոմթավրուլի և մրգլովանի վրացերեն գրերով, Օշկ տաճարի արձանագրությունների վրացերեն լինելու մասին գրված է էջ 106-ում, Խախու տաճարի արձանագրության լեզվի մասին՝ էջ 111-ում, Էգրեկ տաճարի արձանագրությունների լեզվի մասին՝ էջ 115-ում, Եղեգնամորի (Չանգլիի) արձանագրությունների լեզվի մասին՝ էջ 118-ում և այլն։ Այստեղ էլ (էջ 118-119) խորհուրդ կտայինք նորից կարդալ Ե. Թաղայշվիլուն, որը գրում է. «Չանգլին [Եղեգնամոր - Տ.Մ.] հայ քաղկեդոնական համայնքի վանք պետք է դարձած լինի և եկեղեցու վրայի վրացերեն արձանագրությունը գրված պիտի լինի այն բանից հետո միայն, երբ նրանք անցան վրաց թագավորի հովանավորության տակ. հակառակ դեպքում, լուսավորչականների կողմից հալածվող քաղկեդոնականները չէին համարձակվի եկեղեցու պատերին գրել վրացերեն արձանագրություններ։ Չանգլիի արձանագրության գոյությունը ցույց է տալիս, որ այս տեղերում եղել են ուղղափառ հայեր, որ նրանք աղոթում էին վրացերեն, արձանագրություններն էլ գրել են վրացերեն։ Հայաստանի եկեղեցիների վրայի վրացերեն արձանագրությունները նույնպես ստեղծվել են նույնօրինակ պարագաներում»։⁷⁰

Վ. Բերիձեն գրել է, որ արձանագրություններում անվանված են վրաց ճարտարապետներ Իվանե Մորչաիսձե Իշխանում և աշխատանքների ղեկավար Գրիգոլ Օշկելի։ Ընթերցողներին տեղյակ ենք պահում, որ Իշխանի համապատասխան արձանագրությունը պատճենողներից XIX դարի հետազոտող Ներսես Սարգսյանի վերծանմամբ ճարտարապետի անունը Մորաիսցեան է, մինչ Ե. Թաղայշվիլին կարդում է Մորչաիսձե։ Մեր խնդրանքով տարիներ առաջ ակադեմիկոս Ս. Երեմյանը, որ լավ տիրապետում էր նաև հին վրացերենին, արձանագրության միջի երկու վերծանություններն էլ համարեց անբավարար, այդպիսի ազգանուններ, ըստ նրա, այնտեղ չկան։ Մի երկրորդը, որ նույնպես հին վրացերենի մասնագետ է, կարդալով ասաց. «Համենայն դեպս, վերջավորությունը «ձե» չի կարդացվում»։ Ինչ վերաբերում է Գրիգոլ Օշկելու (Գրիգոր Օշկեցի) անվանը, ապա միայն դրանով չի կարելի պնդել, որ դա վրացական անվանում է (ինչպես Ներսես Իշխանելի (Իշխանեցի), որը հայ էր)։ Բացի այդ, Ե. Թաղայշվիլին այնուամենայնիվ չի բացատրում, թե ովքեր են արձանագրության մեջ բերվող Միքելը, Հովհանը և Գրիգոլը (թերևս Գրիգորը)։

Վ. Բերիձեն շարունակում է. «… որտեղ նա [Մարությանը - Տ. Մ.] ստիպված է խոստովանել, որ Տաօ-Կլարջեթիում խոսակցական լեզուն վրացերենն էր, նա առաջ է քաշում բանաձև (ճիշտ է ոչ իր ստեղծած) հայ քաղկեդոնականների մասին, որոնք խոսում էին վրացերեն»։ Այս նախադասության մեջ ամեն ինչ կեղծված է. նախ, իմ գրքում չկա գրված, որ Տաօ-Կլարջեթիում լեզուն վրացերեն էր, ինչպես և չի գրված, թե հայ-քաղկեդոնականները խոսում էին վրացերեն։ Այստեղ գիտնականը դիտմամբ «սխալվում է» (այսինքն՝ կեղծում է). գրքում ասվում է, որ հայ քաղկեդոնական եկեղեցիներում աղոթասացությունը տարվում էր վրացերեն, մինչ առօրյա կյանքում խոսում էին և գրում մայրենի հայերենով։ Մեր գրքում⁷¹ գրված է. ««Գրիգոր Խանձթեցու վարքի» հրատարակման առաջաբանում (էջ 16) Ն. Մառը գրում է. «Դեռևս X դարի կեսում, երբ Գեորգի Մերչուլը գրում էր, համաձայն «Վարքում» եղած ակնարկի, վրացերենը Կղարջքում բնակչության լեզու չէր, եկեղեցական էր [ընդգծումն իմն է - Տ. Մ.]»։ Ուրեմն ոչ միայն Տայքում, այլ բուն Կղարջքում բնակչության լեզուն հայերենն էր, այսինքն հայեր էին այնտեղ ապրողները։

Այսպիսով պարզվում է, որ մեկ էջի սահմաններում գիտնական Վ. Վ. Բերիձեն թույլ է տալիս մոտ տասը (10) կանխամտածված անճշտություն և անպատշաճ պիտակավորումներ Մարությանի հասցեին։ Սա արդեն ինքնին բավարար է ոչ միանշանակ գնահատական տալու, այն էլ ոչ թե Մարությանի, այլ Վրաստանի ԳԱ իսկական անդամ, ակադեմիկոս Բերիձեի «Архитектура Тао-Кларджети» գրքի և նրա հեղինակի վերաբերյալ։

Տեղին է անմիջապես բացահայտել այն «բանաձև»ի մասին, որ «ոչ իր [Տիրան Մարությանի] ստեղծածն» է։ Այստեղ Վ. Բերիձեն ընթերցողից թաքցնում է, որ այդ տեսության հեղինակը մեծ գիտնական Ն. Յա. Մառն է. չթաքցնելու դեպքում, իրեն՝ Բերիձեին ընթերցողները չէին հավատա։

Վերոհիշյալ հարցերի վերաբերյալ Պ. Զաքարայայի վերաբերմունքը չի տարբերվում իր նախորդից։ Զաքարայան նույնպես, ինչպես նշել էինք, հենվում է Ս. Ջանաշիայի 1947 թ. լույս տեսած գրքին։ Ինչպես տեսնում ենք, այս արվեստագետները իրենց հայացքներում 1950-ական թվականներից հետո ամբողջությամբ մնացել են հին, այն էլ այնպիսի մի ագրեսիվ տրամադրություններով ներծծված ակադեմիկոսի հայացքների շրջանակներում, ինչպիսին Ս. Ջանաշիան էր։

Տողերիս գրողի «Տայքի ճարտարապետական հուշարձանները» գրքի լույս ընծայումը 1970 թ. երկու տարով կասեցվելուց հետո, լույս տեսավ 1972 թ., սակայն նրա 5000 օրինակներից մոտ 4000-ը ոչնչացվեց Հայաստանի և Վրաստանի կոմկուսների կենտկոմների գաղափարական գծով քարտուղարներ Ռ. Խաչատրյանի և Ստուրուայի ջանքերով։ Նույն գրքի նոր հրատարակությունը չխանգարվելու նպատակով նախկին անվան փոխարեն վերնագրվեց «Հայ ճարտարապետության հուշարձաններ. Խորագույն Հայք», հասկացնելու համար ում որ պետք էր, որ այդ երկիրը հայկական երկիր է և այդ անունը կնքել են ոչ թե մարությանները, այլ բյուզանդացիները։ Զարմանալի է, որ վրաց որոշ արվեստագետներ գրում են, որ այդ նույն ժամանակներում, այդ նույն երկրում ծաղկում է ապրել վրաց արվեստն ու ճարտարապետությունը։ Ավելի զավեշտական ասելիք չի կարելի պատկերացնել։ Թերևս միամիտ ձևանալը և գիտական բնույթ կրող գրքերում այդ կերպ արտահայտվելը նման իրավիճակներում նրանց համար նույնպես հուսալի և փորձված ձև է, աշխատանքի մեթոդ։

---

---

ՕՇԿՎԱՆՔ

Օշկվանքը գտնվում է Տայքի Ազորդացփոր (այժմ՝ Թորթում) գավառի Օշկ վանք գյուղում, որն ընկած է Թորթում գետի միջին հոսանքում, նույնանուն լճի հարավային վերջավորության վրա։ Օշկվանքի մոտ կիսվում է այդ տեղով անցնող Արդվին-Կարին (Էրզրում) խճուղին։ Վանքը կառուցված է գետի ձախ ափին, հատկապես այդ նպատակի համար հարթեցված բարձրադիր տեղում, որտեղից դիտվում է լճի և շրջակա հովտի համայնապատկերը։

Օշկվանքը եղել է Տայքի հայ քաղկեդոնական համայնքի հիմնական եկեղեցին, կառուցված Ադրներսե Գ-ի որդիներ՝ իշխանաց իշխան Բագրատի և մագիստրոս, հետագայում Մեծ կյուրապաղատ Դավթի կողմից X դարի երկրորդ կեսի սկզբներում։ⁱ

Օշկվանքըⁱⁱ հատակագծային, ծավալա-տարածական հորինվածքով անմիջա¬կանո¬րեն հարում է Իշխանին՝ կենտրոնագմբեթ, հիմքում խաչաձև, արևմտյան երկարած թևով։ Օշկվանքը ևս իրենով բնորոշում է Տայքի X դարի ճարտարապետական դպրոցի դեմքը։

Օշկվանքում հյուսիսային և հարավային խաչաթևերը, գրեթե ամբողջությամբ, կրկնում են տաճարի արևելակողմի խորանն ու երկու կողմերի ավանդատները։ Կան, իհարկե, ոչ քիչ եկեղեցիներ, որոնց հյուսիսային և հարավային խորանաձև խաչաթևերը կրկնում են արևելյան խորանի պարագծերը, սակայն առանց կրկնելու նաև արևելակողմի ավանդատները։ Օշկվանքի հատակագծի այս յուրօրինակությունը աննախադեպ է և նմանը չունի ողջ քրիստոնեական ճարտարապետության մեջ. ներքին տարածության ձևավորման առումով լինելով հետաքրքիր, առավել հարստացնող հանգամանք, այն տաճար մուտք գործողի համար ապակողմ¬նո¬րո¬շող է։ Այստեղ առկա է արևելակողմի՝ գլխավոր խորանի առաջնության վիճարկելիության ակներև մոմենտը։ Այս, ըստ էության, մի զգալի շեղում է եկեղեցաշինության ընդհանուր տրադիցիոն ճանապարհին։

Շատ հնարավոր է, որ իրականում հիմնական ուշադրությունը ուղղվել է դեպի արևելյան խորանը կողային երկու մուտքերի ստեղծումով, ներքին տարածության ձևավորման և խորանների կահավորման զգալի դիֆերենցացումով։

Արտաքին հետաքրքիր ծավալներով, ճարտարապետական հարուստ միջոցներով ստեղծված Օշկվանքի կառուցողը միաժամանակ փորձեր է արել խաչաձև եկեղեցու պարագծերում ստեղծել ներքին շրջանց սրահի պատրանք, որպիսին կա զվարթնոցատիպ տաճարներում։ Պետք է նկատել, սակայն, որ նույնիսկ բոլորակ, երկու առանցքներով սիմետրիկ տաճարներում, այսինքն՝ Բանակում, ինչպես և Խծկոնքում ու նման այլ տաճարներում, ավանդատները խորանանման կլորացումներ են ունենում բացառապես արևելակողմից։ Օշկվանքում առկա, սովորույթին հակառակ այս երևույթը, ինչ խոսք, ընդհանուր ոչինչ չունի բազմախորան եկեղեցիների հետ, որտեղ գործադրվում են ներքին տարածության կազմակերպման իրենց միայն հատուկ միջոցները։

Նշենք, որ հատակագծային կոմպոզիցիան Օշկվանքում ստեղծվել է նախօրինակ ունենալով Իշխանը։ Տաճարը հետազոտող Ե. Թաղայշվիլին Օշկ տաճարի հատակագիծը, որոշ տարբերություններով հանդերձ, համարում է Իշխան տաճարի հատակագծի կրկնությունը։ⁱⁱⁱ

Օշկվանքում ևս, ինչպես Իշխանում, գմբեթը բարձրանում է առանձին կանգնած չորս հաստահեղույս մույթերն իրար կապող գմբեթակիր կամարների վրա։ Արևելակողմի երկու մույթերը հիմքում բազմանիստ են, արևմտակողմի մույթերը՝ խաչաձև՝ չորս մեծ, չորս փոքր թևերով։ Գմբեթային քառակուսուց անցումը գմբեթի բոլորակ հիմքին ստեղծված է տրոմպի և առագաստի համադրությամբ։

Ակներև սխալվում են ոմանք, այդ թվում հատկապես Ն. Տոկարսկին և ուրիշներ, այստեղ փոխանցման համակարգը լոկ առագաստային համարելով։ Այդ սխալն առկա է նաև Կալգինի վերակազմության գծագրում (կատարված Սևերովի կողմից)։

Տաճարի արևմտյան թևի ողջ երկարությամբ հյուսիսից կից է նեղ ու երկար մի սենյակ արևելյան ծայրում կիսակլոր խորշով, հարավից՝ ճակտոններով կամարակապ բաց սյունասրահ,^iv որ կիսակլոր խորշեր ունի ոչ միայն արևելյան ծայրում, այլև երկար պատի վրա, թվով երեք հատ։ Հետագայում տարբեր չափի և ձևի սենյակներ են կցվել տաճարին արևմտյան կողմից։ Մուտքի դռներից մեկը հարավային խաչաթևի վրա է, մյուսը՝ հյուսիսային, մեկական դռներ կան արտաքին սյունասրահում և արևմտյան թևի ծայրում։

Օշկվանքի երեք՝ արևելյան, հյուսիսային և հարավային խաչաթևերի դրսի պատերի վրայով անցնում է դեկորատիվ սյունակամարաշար։ Ամեն թևի վրա հինգ կամար է, կենտրոնականը բարձրանում է, հասնելով ճակտոնի քիվերին, միջին բարձրության երկուսը շրջանակում են խորանի և ավանդատների միջև խորացած եռանկյունի հիմքով խորշերը, երկու եզրայինները, որ ավելի ցածր են, համապատասխանում են ավանդատներին։^v Կոնաձև տանիքով բարձր գմբեթաթմբուկը նույնպես պատած է դեկորատիվ սյունակամարաշարով։ Նրա 24 նիստերից 12-ի վրա բացվում են ձգված համաչափության կամարաձև վերնամասով լուսամուտներ։

Տաճարի հարավ-արևմտակողմի բաց սյունասրահի վերջին հաստաբեստ սյան ութ քանդակազարդ^vi նիստերից մեկի վրա, մի ծնկաչոք, աղոթողի դիրք ընդունած մարդու քանդակի մոտ կարմիր ներկով «Քրիստոս օգնիր քո ճորտ Գրիգոլին»^vii գրվածքի, ինչպես և այլ արձանագրությունների հիման վրա, Ե. Թաղայշվիլին տաճարի կառուցման ղեկավար է համարում հիշյալ «Գրիգոլին» և նրա օգնականներ՝ վանականներ «Միքելին» և «Հովհաննին»։ Մ. Բրոսսեն այդ «Գրիգոլին» համարում է տաճարը կառուցող ճարտարապետ։ Ե. Թաղայշվիլին ճարտարապետ է համարում տաճարի արևելյան ճակատի միջին՝ ամենաբարձր կամարի վերնամասում գտնվող (տեղից արդեն ընկած) քանդակը ներկայացնող անձնավորությանը, որի անունը կորսվել է քանդակի կոտրված և կորսված գլխի հետ միասին։ Հիշյալ քանդակի ներքնամասի վրա կան գրեր, որոնց վերծանմամբ էլ հետազոտողը տաճարի կառուցման տևողությունը համարում է տասը տարի։

Բոլորովին չի համոզում, որ ճարտարապետի քանդակը տեղավորվեր տաճարի արևելյան ճակատում, նրա ամենաբարձր մասում, որտեղ միայն սրբեր և սրբերի շարքն անցած մեծավորների պատկերներ են տեղավորվում, կամ այնտեղ ուղղակի խաչ է քանդակվում։ Նման տեղ հատկացնել ճարտարապետի քանդակին, այն էլ այն դեպքում, երբ շատ ավելի համեստ տեղ է հատկացված Բագրատին ու Դավթին ու նրանց միջև՝ Աստվածամոր և երկու այլ սրբերի պատկերներին, հեռու է հավանականությունից։ Մնում է ենթադրել, որ Թաղայշվիլու արևելակողմի անշաղախ ցանկապատի շարքում գտած քանդակաբեկորը չի ներկայացնում կառուցող ճարտարապետին և կամ չի պատկանում տաճարի արևելյան ճակատի վերնամասին։

Օշկվանքի պատերը ծածկված են եղել բազմաթիվ արձանագրություններով, կատարված երկաթագիր («Ասոմթավրուլի») կամ բոլորագիր («Մրգլովանի») և գերազանցապես կարմիր ներկով։ «Քարին փորագրված արձանագրությունները միայն երեքն են», - գրում է Ե. Թաղայշվիլին։^viii

Քանդակների մասին խոսելիս, Ե. Թաղայշվիլին հատկապես նշում է «իր ռեալիզմով առանձնապես ուշագրավ է էգ եղնիկին հալածող արու եղջերուի քանդակը», որ գտնվում է տաճարի գմբեթաթմբուկի ներքնամասում, և ապա էջի տողատակում ծանոթագրում է. «ճիշտ այդպիսի քանդակ է նշում անժամանակ վախճանված երիտասարդ ճարտարապետ Լ. Մուսխելիշվիլին Դմանիսիի մոտ գտնվող հայկական սովորական տիպի մի եկեղեցու վրա»,^ix որ պիտի պատկանի Կյուրիկյանների թագավորության ժամանակաշրջանին։

Օշկվանքի պատերը դրսից երեսապատած են դեղնակարմիր գույնի սրբատաշ քարով, կանոնավոր շարքերով, ներսից՝ համեմատաբար փոքրաչափ քարերով ու շաղախի լայն կարերով, հենց սկզբից էլ ենթակա սվաղվելու։

Համաձայն Ե. Թաղայշվիլու, վրացական պատմական փաստաթղթերում միայն մեկ անգամ է հիշվում Օշկը, այն էլ XVI դարի մի գուջարում, ուր Օշկ տաճարը անվանվում է «վանք», այսինքն՝ «Օշկվանք»։^x

Օշկվանքը, ինչպես ասվեց վերևում, Տայքի հայ քաղկեդոնական համայնքի գլխավոր եկեղեցին է։ Նրանում պաշտոնական արարողությունը կատարվում էր վրացերեն, դրանով էլ բացատրվում է պատերի վրա գերազանցապես ներկով գրված արձանագրությունների վրացերեն լինելը։

Այս հուշարձանը միշտ էլ ունեցել է Օշկվանք կամ Էօշքվանք^xi կամ ուղղակի «Վանք» հայկական անվանումը թե՛ այն ժամանակ, երբ կառուցվում էր և շրջապատված էր արմատական հայ բնակչությամբ, թե՛ XIX դարի կեսերին, երբ Ն. Սարգսյանը հետազոտում էր եկեղեցին, արտագրում արձանագրությունները և թե՛ XX դարի երկրորդ տասնամյակին, ինչպես այդ հաստատում են Ն. Օկունևն ու Ե. Թաղայշվիլին։ Վերջինս գրում է. «Գյուղը, որ տեղավորված է Օշկի գետի երկու կողմերում, հարավակողմում ունի Օշկի (թուրքերեն «Եօշք») անունը, իսկ հյուսիսակողմում, վանքի շրջապատում, Օշկիս-էկլեսիա (թուրքերեն՝ «Եօշք-վանք») անունը»։^xii Հեղինակը սխալվում է, երբ «Եօշք-վանքը» ներկայացնում է իբրև թուրքերեն տերմին։^xiii

Այն, որ այլազգի՝ թուրք կամ թուրքացած բնակչության մեջ մինչև XX դարի սկզբները պահպանվում է «Եօշք-վանք» կամ ուղղակի «Վանք» անունը, հաստատապես նշանակում է, որ մի ժամանակ այդտեղ ապրել ու այն կառուցել է հայախոս ազգաբնակչությունը։

Ատրպետը նշում է, որ Տայքում շատ լեռների, ջրերի, գեղերի և դաշտերի անունները եղծվել փոփոխվել են, բայց և այնպես մեծ մասամբ պահպանել են իրենց նախնական անունները։^xiv

Երբ Ե. Թաղայշվիլին գտնվում էր Օշկում, այնտեղ, սենյակներից մեկում բնակվում և եկեղեցին պահպանում էր մի հայ կին։^xv Այժմ Օշկվանք գյուղում բնակվում են թուրքեր, ավելի ճիշտ՝ երբեմնի հայեր, որոնք հետևում էին քաղկեդոնական (հունական) կրոնին, հետագայում հալածանքների ու ճնշման տակ ընդունելով մահմեդականություն՝ թուրքացան։^xvi Նրանք էլ անաղարտ պահպանել են եկեղեցու վաղեմի անվանումը։

Տայքի Ազորդաց Փոր (այժմ Թորթում) գավառում գտնվող, մինչև այժմ կիսականգուն Օշկվանքը նահանգի հայ ճարտարապետության X դարի ամենաարժեքավոր հուշարձաններից է։

դեպի ետ