ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԱՂԹԱՆԱԿԻ ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ` ԸՆԴԴԵՄ ԹՈՒՐՔ-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ԿԵՂԾԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ

13.09.2011

ԱՐՑԱԽՅԱՆ ՀԱՂԹԱՆԱԿԻ ԳԱՂԱՓԱՐԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ` ԸՆԴԴԵՄ ԹՈՒՐՔ-ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ԿԵՂԾԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ

Էդուարդ Լ.Դանիելյան

ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի հին դարերի բաժնի վարիչ, «Նորավանք» ԳԿՀ խորհրդական, պ.գ.դ.

Պատմական հիշողությամբ` ամրակուռ ազգային հոգեբանությամբ արդարության գիտակցումը կրկնապատկում է ազգի նվիրյալների ուժը: Արցախյան հաղթանակը պատմական արդարության վերականգնման գաղափարով հայրենասիրական ուժերի համախմբման և անձնազոհ պայքարի արգասիք է: Առաջնորդվելով Գարեգին Նժդեհի` «Մարդկային գործերի մեջ Հայրենիքի պաշտպանությունն է ամենասրբազանը: Հայրենիքի չափ նվիրական է և պատերազմը հայրենական»¹ մտքով՝ հրամայակա՛ն է համայն հայության հայրենասիրական ուժերի մասնակցությամբ Արցախյան պատերազմը և հաղթանակն անվանել Հայրենական պատերազմ և այդպես գրանցել պատմության մատյաններում ու դասագրքերում՝ որպես երիտասարդ սերնդի ռազմահայրենասիրական դաստիարակության հիմնասյուն:

Հայոց արմատները խորն են, սնվելով ամբողջական Հայաստանի (մոտ 400 հազար կմ2) ակունքներից և տասնապատկված՝ հայկական ուժերը տապալեցին ադրբեջանական մեծաքանակ բանակն օտար վարձկաններով: Սակայն հաղթանակի արդյունքները ճանաչելու փոխարեն, միջազգային ոլորտների նախաձեռնությամբ սկսվեցին բանակցություններ` «կոնֆլիկտի» մեթոդաբանությամբ: Այնինչ, սա ոչ թե իրավահավասար կողմերի միջև ծագած հակամարտություն է, այլ իր հայրենի հողի նկատմամբ պատմական արդարությունը և իրավունքներն օրինականորեն վերականգնած արցախահայության մղած և հաղթանակով ավարտված պայքար։

Հայոց պատմությունից հայտնի է, թե ինչ ընթացք են ստացել Հայաստանի տարածքներին վերաբերող միջազգային բանակցությունները` սկսած 363թ. (“ամոթալի դաշնագրից”, ըստ Ամմիանոս Մարկելլինոսի²) և 380-ական թթ. երկրորդ կեսին Հայաստանի հաշվին կնքված պարսկա-հռոմեական ու դարեր անց` Սան Ստեֆանոյի բանակցություններում ու Բեռլինի (1878թ.) կոնգրեսում կնքված պայմանագրերից` Հայկական հարցի միջազգայնացումով` մինչև Լոզան (1923թ.): Այդ ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում և Արևմտյան Հայաստանում թուրքական իշխանությունները իրագործեցին XX դարի առաջին` Հայոց ցեղասպանությունը:

Բանակցային գործընթացից դուրս է թողնված պատմական արդարության վերականգնման` հայկական կողմի համար կարևորագույն` պատմական ճշմարտության ռեսուրսը, ինչը խիստ բացասական հետևանքներ է ունենում: Դրանով իսկ, համահարթեցվում են նախքան 1918թ. երկրորդ կեսը պատմություն չունեցած արհեստածին «Ադրբեջանի» և հազարամյակների խորքից իր պատմությամբ հայտնի Հայոց աշխարհի դիրքերը:

Բանակցային գործընթացում հաշվի չեն առնվում XXդ. պատմության տվյալները` Հայաստանի օրգանական մասերի` բուն հայկական Արցախի, Ուտիքի ու Նախիջևանի նկատմամբ իրականացված բոլոր անօրինական քաղաքական գործարքները` սկսած ստալինյան ռեժիմի ձևավորման ժամանակներից` 1921թ. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերից և Կավբյուրոյի որոշումից մինչև գորբաչովյան անհանդուրժողականությամբ և հրահանգներով` խորհրդային բանակի հովանու տակ ադրբեջանական հրոսակների ցեղասպան գործողություններն արցախահայության դեմ, որն օրինական` սահմանադրական ճանապարհով պահանջում էր իր իրավունքների ու ազատության վերականգնումը: Հակառակ դրան, բանակցություններում համանախագահ երկրների ներկայացուցիչները, տարածաշրջանի պատմությանը մոտենալով XX դարում հայկական զգալի տարածքների զավթման հետևանքով գծված քաղաքական ապօրինի «սահմանների», դրանով իսկ՝ «տարածքային ամբողջականության» այսպես կոչված դրույթի³ տեսանկյունից, անտեսում են Հայաստանի պատմության և պատմական աշխարհագրության, պատմամշակութային ժառանգության ամբողջական պատկերի տվյալները, հայկական ժառանգական` իրավական պատկանելությունը և իրավունքը:

Այս իրավիճակում Ադրբեջանի ղեկավարությունը, փորձելով «լրացնել» պատմական բացը, իր պատմաբաններին հրահանգում է հատորներ գրել: Ագրեսիվ կեղծարարությամբ 2007թ. Բաքվում հրապարակված «Արևմտյան Ադրբեջանի հուշարձանները» հակագիտական և հակահայկական քարոզչական «գրքում» զետեղված կեղծիք-քարտեզը վերնագրված է «Արևմտյան Ադրբեջանի` ներկայումս «Հայաստանի Հանրապետություն», քարտեզ»` թուրքերի և օղուզների հայրենիքը»⁴: Ռ.Գալչյանն այս «գիրքն» անվանել է «ադրբեջանական ֆանտազիաների նորագույն և ծայրահեղ դեպքերից մեկը»⁵:

Լեռնային Ղարաբաղի պատմությունը նենգափոխելու ոգով Իլհամ Ալիևը ս.թ. ապրիլի 26-ին Ադրբեջանի ԳԱԱ ընդհանուր ժողովի իր ելույթում ադրբեջանցի վայ-ակադեմիկոսներին հրահանգեց «սոլիդ գիտական գործեր» գրել⁶, այսինքն՝ կեղծիքը շարունակելու պետական պատվեր տվեց ակադեմիային: Կրկին ապացուցվում է ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի՝ Գորիսում 2010թ. հոկտեմբերի 16-ին ասված խոսքը. «Ադրբեջանում ակադեմիական հումանիտար գիտությունները վերածվել են ռազմամոլ հայտարարությունների գեներատորի: Նույնիսկ դժվար է որոշել` որտեղ է ավարտվում գիտությունը և սկսվում խամաճիկների հաճոյամոլությունը»⁷:

Մարտադաշտում պատերազմի հրձիգի` Ադրբեջանի կրած պարտությունը շարունակվում է նաև տեղեկատվական պատերազմում: Թե որքանով կարևոր է հայկական պատմական ռեսուրսը միջազգային ասպարեզում Արցախյան հաղթանակը դիվանագիտորեն ամրագրելու համար, վկայում է նաև այն փաստը, որ տեղեկատվական պատերազմում Թուրքիան և Ադրբեջանը հսկայական միջոցներ են ծախսում հակահայկական քարոզչության, հատկապես Հայոց պատմության բնագավառի դեմ ուղղված կեղծարարության և հայկական պատմամշակութային ժառանգության ոչնչացման, կերպափոխման, «սեփականացման», միջազգային ասպարեզում սադրիչ ապատեղեկատվության ուղղությամբ` կաշառքով, ստով և շանտաժով ընդլայնելով իրենց ախտահարման ոլորտները:

Ներկայումս Թուրքիան երկու ծրագիր է իրականացնում` քաղաքակրթության և «Մետաքսի ճանապարհի» ոլորտներում, որոնք հազարամյակների ընթացքում Հայաստանի մշակութային և տնտեսական կյանքի կարևորագույն բնագավառներն են եղել: Իսկ սա նշանակում է, որ մշակույթի և տեղեկատվության ասպարեզում Թուրքիան շարունակում է ցեղասպանությունը:

Եկվոր` թյուրք-օղուզների հետնորդները, որոնք Ռուսական կայսրության XX դարասկզբի, ինչպես նաև տասնամյակներ անց` ԽՍՀՄ փաստաթղթերում «կովկասյան թաթարներ» կամ «թյուրքեր» էին անվանվում, 1930/40-ականների վերջերից կոչվեցին «ադրբեջանցիներ»⁸, և նրանց համար սկսվեց «պատմության» հորինում՝ որպես խորհրդային կեղծարարության գաղափարախոսության բաղկացուցիչ մաս։ Ավելին, 1986թ. Բաքվում արտատպվեցին Ստամբուլում հրատարակված (1944թ.) «Իսլամ» հանրագիտարանից պանթուրքիստական «քարտեզներ»⁹։ Բուն հայկական Նախիջևանի, Արցախի և Ուտիքի տարածքներում, խորհրդային կենտրոնի քաղաքական հովանու ներքո, գազանային հոգեբանությամբ գործող «ադրբեջանական» իշխանությունները (որոնց թյուրք-թաթար մուսավաթական նախորդները 1918-1920թթ. իրագործել էին հայերի կոտորածը Բաքվում և Շուշիում) XXդ. 80-ականների վերջին-90-ականների սկզբներին դարձան Սումգաիթում, Բաքվում, Գանձակում (Կիրովաբադ), Մարաղայում, Գետաշենում հայերի կոտորածների կազմակերպիչները։ Ստով ու կեղծարարությամբ լի Ադրբեջանի ագրեսիվ իշխանությունների ու տեղեկատվական միջոցների համար ցնցում էր իրենց բանակի պարտությունը, և ներկայումս նրանք շարունակում են ոչ միայն Հայոց պատմական անցյալի, այլ նաև պատերազմի ժամանակաշրջանի վերաբերյալ կեղծիքների, զրպարտությունների և ապատեղեկատվության տարածումը:

Թուրքիան 2005թ. ՄԱԿ նախկին գլխավոր քարտուղար Քոֆի Անանի առաջարկով ստեղծված «Քաղաքակրթությունների դաշինքի» նախաձեռնողներից է¹⁰: Զավեշտական է, բայց փաստ. սա քաղաքակրթությունը ոչնչացնող այն Թուրքիան է, որի մասին դեռևս 1917թ. հունվարին դաշնակից տերությունների ներկայացուցիչներն ԱՄՆ նախագահ Վուդրո Վիլսոնին ուղղված պատասխանում հայտարարել էին, որ «իրենց նպատակներից մեկն է Եվրոպայից դուրս մղել Օսմանյան կայսրությունը` որպես որոշակիորեն օտար Արևմտյան քաղաքականությանը»¹¹: «Քաղաքակրթությունների դաշինքի» II համաժողովի բացմանը (Ստամբուլ, 6.IV.2009թ.), տարբեր երկրներից ժամանած պետությունների ղեկավարների ներկայությամբ, պատմության բացարձակ կեղծմամբ քողարկելով Թուրքիայի ցեղասպան հանցագործությունները, վարչապետ Էրդողանը ստերով լի «հայտարարություն» արեց: Օրինակ` իբր թե «Թուրքիան եղել է խաղաղության, հանդուրժողականության, 2000-ամյա գոյակցության, մշակույթի, փոխադարձ կարեկցանքի ու հարգանքի երկիր, Ստամբուլն էլ` մշակույթները ներդաշնակող և ամբողջ աշխարհին հանդուրժողականության ուղերձ հղող քաղաք, ինչն արել է պատմության ընթացքում, իսկ թուրք հասարակությունն» էլ, իբր թե, «ձևավորվել է հազարամյակների ընթացքում հանդուրժողականության և երկխոսության մշակույթի մեջ…»¹²:

«Հազարամյակների» մասին ստում է վարչապետը։ Ոչ թե «հազարամյակների ընթացքում ձևավորված թուրք հասարակություն», ինչպես ասում է Էրդողանը, այլ հինգ հարյուր տարի ձգվող բռնակալություն, ինչպես ասել է դեռևս XIXդ. վերջին ամերիկացի դոկտոր Չարլզ Իթոնը¹³: Իսկ Հայոց ցեղասպանությունը ժխտող Էրդողանի նպատակը մեկն է. Թուրքիայի հակահայկական քաղաքականության «մարտակառքին»` պանթուրքիզմի և պանթուրանիզմի, նեոօսմանիզմի «գաղափարական» համաշխարհայնացման միջոցով, լծել «Քաղաքակրթությունների դաշինքի» մեջ մտնող երկրներին:

Պատմական սկզբնաղբյուրներից և նյութական մշակույթի հուշարձաններից հայտնի է, որ Հայաստանով անցնող «Մետաքսի ճանապարհի» մայրուղիների վրա հին և միջին դարերում գտնվել և բարգավաճել են Հայոց մայրաքաղաքներն ու խոշոր քաղաքները։ Այս տեսակետից նշանակալից է, որ Հայոց տերության մեջ Տիգրան Բ Մեծը (մ.թ.ա. 95-55թթ.) իր քաղաքակրթական գործունեությամբ հսկողություն էր սահմանել «Մետաքսի ճանապարհի» ընդարձակ հատվածի` Հնդկաստանի արևմտյան սահմանից` պարթևական Իրանի վրայով մինչև Միջերկրական ծովի ավազանի երկրները ձգվող մայրուղիների առաջավորասիական համակարգի մեծ մասի վրա` ապահովելով դրա պետական պաշտպանությունը: Այնինչ, ներկայումս միայն Հայաստանի Հանրապետության տարածքն է ներառված կայքէջերում՝ այդ ծրագրի սահմաններում, իսկ Արևմտյան Հայաստանը, Արցախը, Նախիջևանը, Ջավախքը և մյուս հայկական տարածքները, որպես հայկական ժառանգության մաս, անտեսված են «Մետաքսի ճանապարհ» անունը կրող արդի միջազգային պատմամշակութային ծրագրում, որը խիստ քաղաքականացվելով՝ նույնիսկ օգտագործվում է Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության դեմ¹⁴։ Թուրքիան մոլուցքով շարունակում է ցեղասպանությամբ զավթված Արևմտյան Հայաստանի և Հայկական Կիլիկիայի բռնազավթումը և ձգտելով այսրկովկասյան տարածաշրջանում իր ներկայությունը հաստատել «Կովկասյան պլատֆորմ»¹⁵ գաղափարի միջոցով, պանթուրքիզմի գաղափարախոսությամբ՝ ոտնձգում է նաև «Մետաքսի ճանապարհի» միջազգային ծրագրի հանդեպ, հատկապես արևմտահայկական տարածքների առումով, որոնք թուրք կեղծարարները «ներկայացնում» են որպես «արևելյան Անատոլիա»: Սակայն Անատոլիան իր բոլոր մասերով համապատասխանում է Փոքր Ասիային` Հայկական լեռնաշխարհից արևմուտք:

Եզրակացություններ.

Արցախի անկախության հռչակումը և Արցախյան հաղթանակի արդյունքները կարևոր փուլեր են պատմական և իրավական արդարության վերականգնման գործում:
Հայրենիքի ազատագրությանն իրենց կյանքը պարգևող հերոսներն անմահանում են: Հանուն հայրենի հողի ազատամարտիկների թափած արյան կանչն է` զենքով ազատագրվածը պահել և պահպանել սրբությամբ:
Հայոց պատմագիտական և մշակութային հիմնարար ժառանգությունը հզոր վահան է ազգային արժեքների պաշտպանության և երիտասարդ սերնդի ռազմահայրենասիրական դաստիարակության գործում:
Արցախյան հաղթանակի գաղափարական իմաստավորումն ազգային անվտանգության անկյունաքարն է տեղեկատվական պատերազմում, հատկապես ընդդեմ թուրք-ադրբեջանական կեղծարարության:

¹ Նժդեհ, Բանտային գրառումներ, Երևան, 1993, էջ 32:

² Տե՛ս Հ.Մանանդյան, Երկեր, հ. Բ, Երևան, 1978, էջ 182:

³ Ի սկզբանե բանակցային գործընթացը չէր համապատասխանում իրականությանը, որպիսին էր ագրեսոր Ադրբեջանի պարտությամբ և Արցախյան հաղթանակով ավարտված պատերազմը: Ա.Արեշևի կարծիքով, «ղարաբաղյան խնդրում «ճեղքումի» բացակայության» պատճառը հենց համանախագահ երկրների և մյուս շահագրգիռ երկրների միջև լուրջ հակասություններն են»։ Հետազոտողը նաև որպես սխալմունք է դիտարկում «տարածքային ամբողջականություն՝ գումարած փոքրամասնության իրավունքներ» տիպի ձևակերպումները», քանզի դրանք «արմատապես հակասում են վերջին տարիների միջազգային-իրավական պրակտիկային, որին համապատասխան առաջին փուլում լուծվում է տարածքի կարգավիճակի հետ կապված առանցքային հարցը, այնուհետև նախաձեռնվում են քաղաքական բանակցությունները» (Нагорно-Карабахской Республике 20 лет. Составитель и редактор, почетный доктор Арцахского государственного университета, профессор В.А. Захаров, Москва, Центриздат, 2011, с. 46-47).

⁴ Alakbarli A., Les Monuments d’Azerbaijan d’Ouest, Baku, 2007.

⁵ Galichian R., The Invention of History, London-Yerevan, 2009, p. 5-6.

⁶ http://niyazaliyev.wordpress.com/2011/04/26/.

⁷ http://k4500.com/news/342-vystuplenie-serzha-sargsyana-na-vstreche-s.html

⁸ Большая Советская Энциклопедия, т. I, М., 1926, с. 641, изд. 2, М., 1949, с. 440.

⁹ Տե՛ս «Գրական թերթ», 14.VIII.1987: Ա. Մուշեղյանը 1989թ. հիմնարար քննադատության է ենթարկել «ադրբեջանցի» կեղծ «պատմաբաններին» (Мушегян А., Псевдоалбанская литература и ее апологеты, Լրաբեր, 1989, N 8, էջ 16-33):

¹⁰ Քաղաքակրթությունների դաշինքի» ստեղծման նախաձեռնողներից էր նաև Իսպանիայի վարչապետը (http://www.unaoc.org/rioforum/): Որոշ փորձագետներ դեմ են ՄԱԿ շրջանակում «Քաղաքակրթությունների դաշինքի» ստեղծմանը (տե՛ս Schaefer B., The U. S. Should Oppose the Proposed U. N. Alliance of Civilizations (“Backgrounder”, 2007, 2009, http://www.heritage.org/Research/Reports/2007/02/The-US-Should-Oppose-the-Proposed-UN-Alliance-of-Civilizations և այլն):

¹¹ Hacobian A.P., Armenia and the War. An Armenian’s Point of View with an appeal to Britain and the Coming Peace Conference with a Preface by the Rt, Hon. Viscount Bryce, London, 1917, ch. III.

¹² The Alliance of Civilizations Second Forum Opening Statement. Recep Tayyip Erdoğan, Prime Minister of the Republic of Turkey (April 6, 2009) http://www.unaoc.org/images/erdogan%20forum%20speech%20(4).pdf

¹³ Rev. Dr. Ch. H. Eaton, “A Word on the Armenian Atrocities and America’s Duty”– The New York Times, November 25, 1895, http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=F50816FA3A5D15738 DDDAC0A94D9415B8585F0D3

¹⁴ Այսպես, 2008թ. հունիսի 10-ին Չիկագոյում տեղի ունեցավ «Նոր Մետաքսի ճանապարհի գործարարական հնարավորությունները» կոնֆերանսը: Թուրքիայի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչները հնչեցրել են բացարձակապես խեղաթյուրված և կեղծ հայտարարություններ Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության հասցեին:

¹⁵ Այնինչ, սրա հիմքում է դեռևս 1913թ. «Բայազետում» (Դարույնք) կայացած` թուրքական ներկայացուցիչների և «կովկասյան թաթարների» համաթրքական խորհրդակցության որոշումը` «արևելյան և արևմտյան թուրքերի» միավորման մասին (Зареванд, Турция и пантуранизм. Введение Мандельштама А.Н., Париж, 1930, с. 109), ինչպես նաև 1915թ. վերջին Ստամբուլում թուրքական կառավարության և մի խումբ կովկասյան մահմեդականների մշակած «անկախ Կովկաս» ստեղծելու ծրագիրը, որը «զարգացվեց» Ցյուրիխում 1916թ. անգլերեն հրատարակված «Վրաստանը և պատերազմը» գրքում. Թուրքիան բռնազավթելու էր Արևելյան Հայաստանի արևմտյան մասը, Վրաստանը` հյուսիսային, իսկ ամբողջ Կովկասը դառնալու էր Թուրքիայի պրոտեկտորատը (տե՛ս Аветисян Г., К вопросу о “Кавказском доме” и пантюркистских устремлениях, http://poli.vub.ac.be/publi/etni-1/avetisyan.htm)

ՀՀ պաշտպանության նախարարին առընթեր հասարակական խորհրդի նախաձեռնությամբ կայացած`
«Պատմություն և մշակույթ. ընդդեմ կեղծիքի և ոտնձգության» հանրապետական գիտաժողովում
(մայիսի 4-6, Երևան) կարդացված զեկուցման համառոտ տեքստը

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր