ԶԻՆՎԱԾ ՈՒԺԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀՍԿՈՂՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ

15.02.2017

ԶԻՆՎԱԾ ՈՒԺԵՐԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀՍԿՈՂՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ

Կարեն Վերանյան
«Նորավանք» ԳԿՀ Քաղաքական հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար

2016թ. հոկտեմբերի 5-ին ՀՀ պաշտպանության նորանշանակ նախարարը Ազգային ժողովում ունեցած իր ելույթում հայտարարեց «Ազգ-բանակ» հայեցակարգ-գաղափարախոսության մեկնարկի մասին։ Նա իր ելույթում մասնավորապես նշեց, որ ներկայացված հայեցակարգը ամենևին էլ չի նշանակում հասարակության ռազմականացում, այլ նախատեսում է գործընթաց, որին պետք է ներգրավվեն բոլոր պետական կառույցներն ու հասարակությունը՝ ի շահ երկրի պաշտպանության ու անվտանգության ապահովման։ Նորանշանակ նախարարը նաև հավելեց, որ պաշտպանության նախարարության հիմնական գործառույթներից է զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական հսկողության հաստատումը և զինված ուժերի ու այլ պետական կառույցների միջև համագործակցության զարգացումը։ Նա անդրադարձավ նաև զինված ուժերում քաղաքացիական-պաշտպանական փոխհարաբերություններին, հասարակության, քաղաքացիական ինստիտուտների և զինվորականության միջև համագործակցության խնդիրներին՝ նշելով, որ «պաշտպանության նախարարը սկզբունքորեն պետք է լինի քաղաքացիական անձ, այլ ոչ թե զինվորական»¹։

ԶՈւ-ի նկատմամբ քաղաքացիական հսկողությունը՝ որպես պետության ժողովրդավարացման կարևորագույն ցուցիչ

Երկրի զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողությունը բնորոշում է ժողովրդավարացման հասարակական-քաղաքական համակարգերում այնպիսի քաղաքացիական, հասարակական ու պետական միջոցառումների և գործունեության ամբողջական համակարգ, որով կարող են կարգավորվել, անհամեմատ արդյունավետ իրականացվել տվյալ երկրի զինված ուժերի կազմակերպման և որոշումների կայացման մեխանիզմները։ Երկրի ԶՈւ-ի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողության հաստատման ու զարգացման գործընթացի արդյունավետությունը պայմանավորված է տվյալ հասարակության ժողովրդավարացման, բարեկեցության աստիճանով։ ԶՈւ-ի նկատմամբ հասարակության վերահսկողությունը սոցիալական, հասարակական բնույթի շարունակական և բազմաբնույթ, բազմաշերտ գործընթաց է, որում ներգրավված է հասարակությունն իր բոլոր ինստիտուտներով ու գործառույթներով։

Բանակի նկատմամբ քաղաքացիական կամ հասարակական վերահսկողության իրագործման արդյունավետությունն ուղղակիորեն կապված է երկրում գործող հասարակական ու պետական մեխանիզմների, ինստիտուտների գործունեությունը հստակեցնող համապատասխան օրենսդրական դաշտի հետ, ուստի քաղաքացիական վերահսկողության հաստատման հարցում օպտիմալ գործիքակազմի ընտրությունն ու կիրառությունը խոսում են յուրաքանչյուր քաղաքացու և հասարակությունում ձևավորված քաղաքական բարձր մշակույթի մասին։ Տվյալ երկրի և հասարակության ժողովրդավարացման գործընթացներից ու որակական աստիճանից է կախված, թե բանակի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության իրագործման սոցիալ-քաղաքական գործընթացներն ինչ արդյունավետությամբ կհարաբերեն հասարակություն-պետություն իրավաքաղաքական փոխգործակցությունը։

Զինված ուժերի նկատմամբ հասարակության կողմից իրականացվող վերահսկողությունը ենթադրում է մի քանի գլխավոր նպատակ.

1. բանակաշինության կազմակերպում,

2. բանակի կողմից երկրի և հասարակության անվտանգության ապահովման երաշխավորում,

3. հասարակությունում բանակի ինտեգրման գործընթացի ապահովում,

4. զինված ուժերի ապաքաղաքականացում,

5. բանակաշինության գործում հասարակության ակտիվ ներգրավման միջոցով ԶՈւ-ում արատավոր երևույթների վերացում,

6. զինվորական փոխհարաբերությունների (զինվոր-սպա, զինվոր-զինվոր) բարելավում,

7. երկրի ռազմականացման բացառում:

Բանակաշինության գործում հասարակության ակտիվ մասնակցության ու պաշտպանական գործընթացների նկատմամբ հասարակական վերահսկողության արդյունքում հասարակությունը կարող է խուսափել դեպի երկրի ռազմականացում տանող հնարավոր զարգացումներից և քաղաքական ճգնաժամերից, ինչպես նաև հասարակությունում բանակի ազդեցության մեծացման ու սահմանադրորեն իրեն վերապահված լիազորությունների չարաշահումից։

ԶՈւ-ի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության սահմանման գործիքակազմի կիրառության արդյունավետությունը պայմանավորված է բանակաշինության գործընթացի զարգացման տեսլականի հարցում հասարակությունում ձևավորվող ընդհանուր համաձայնության վիճակի կազմակերպման գործընթացով և կայացածության աստիճանով, հասարակության համախմբման հնարավորություններով. այն է՝ որքանով են հասարակության տարբեր կառույցներն ու անհատ-քաղաքացիները կարողանում համընդհանուր փոխհամաձայնեցված մոտեցումներ որդեգրել երկրի պաշտպանական անվտանգության ապահովման, բանակաշինության զարգացման, երկրի պաշտպանական քաղաքականության մշակման ու իրագործման, պաշտպանական բյուջետային միջոցների ծախսման, բանակի ու հասարակության միջև հարաբերությունների հստակեցման և համագործակցության ամրապնդման հարցերի վերաբերյալ։

Հասարակական փոխհամաձայնության մթնոլորտի ձևավորման հարցում էական նշանակություն են ձեռք բերում ուժային կառույցների ժողովրդավարացման գործընթացը, հասարակությունում ուժային կառույցների ինտեգրումը։

Բանակի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության հաստատման, ուժային կառույցների ժողովրդավարացման, հասարակությանն ինտեգրման հարցերում զգալի է առաջին հերթին ԶԼՄ-ի, հատկապես հեռուստատեսության և ռադիոյի, ինչպես նաև անկախ, չքաղաքականացված հանրային խորհուրդների դերակատարությունը, որոնք կարող են իրենց էական դերն ու ազդեցությունն ունենալ պաշտպանական ոլորտում գոյացած արատավոր կարծրատիպերի հաղթահարման ու հասարակություն-զինված ուժեր համագործակցությունում նոր մոտեցումների, նոր մշակույթի ձևավորման ուղղությամբ։

ԶՈւ-ի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության արևմտյան մոդելները

Արևմտյան երկրների և, առաջին հերթին, Միացյալ Նահանգների զինված ուժերի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության հաստատման հիմքում դրված են հեղինակավոր քաղաքագետ Սամյուել Հանթինգթոնի քաղաքացիական-պաշտպանական հարաբերությունների տեսության դրույթները [1]։ Բանակի նկատմամբ հանրության վերահսկողության հաստատման ժողովրդավարացման մեխանիզմների վերաբերյալ բավական ուսանելի են նաև հետազոտողներ Գ.Ալմոնդի և Բ.Փաուելի տեսությունները։ Նրանք հստակ ձևակերպում են այն տեսակետ, ըստ որի՝ «վերահսկվողների վերահսկողությունը վերահսկողների նկատմամբ առավել ազդեցիկ ու արդյունավետ է, քան վերահսկողների վերահսկումը վերահսկվողների նկատմամբ» [2]։

Վերոնշյալ տեսությունների կարևոր կետերից մեկն ազգային կամ հասարակական փոխհամաձայնության մթնոլորտի ձևավորումն է։ Ըստ այդ տեսությունների, պաշտպանության ինստիտուտների նկատմամբ հասարակական վերահսկողության հաստատումը ենթադրում է պետության և հասարակության միջև այնպիսի փոխգործակցության ձևավորում, որով փոխհամաձայնեցման սկզբունքների հիման վրա կանխորոշվում են տվյալ հասարակարգում պաշտպանական կառույցի կամ կառույցների դերն ու նշանակությունը։ Այս փոխգործակցության նպատակներից մեկն էլ այն է, որպեսզի բացառվեն հանրությունում զինված ուժերի ինքնուրույնության աստիճանի չարաշահման կամ պետության քաղաքականությունում նրանց ներգրավման ու դերի բարձրացման հնարավորության նախադրյալները։

Միացյալ Նահանգներում պաշտպանական համակարգի նկատմամբ քաղաքացիական կամ ժողովրդավարական (արևմտյան երկրներում ընդունված է «քաղաքացիական» եզրը փոխարինել «ժողովրդավարական» եզրով, civil-democratic) վերահսկողության հաստատման անհրաժեշտությունը ծագել է ԱՄՆ պրոֆեսիոնալ զինված ուժերի ձևավորմանը նախորդած ժամանակաշրջանում, երբ հարցի շուրջ գաղափարական տարբերակներ էին առաջարկում երկրի պետական ու քաղաքական գործիչները։ 18-րդ դարի ԱՄՆ պետական գործիչ Ալ.Համիլթոնը, որը հետագայում դարձավ ԱՄՆ ֆինանսների առաջին նախարարը, հստակեցնում էր, որ «ենթադրվող կառավարությունում ողջ իշխանությունը պետք է գտնվի ժողովրդի ներկայացուցիչների ձեռքում»²։

Բանակի նկատմամբ հանրության վերահսկողության հիմնահարցերի սահմանումները տեղ են գտել ԱՄՆ 1789թ. Սահմանադրությունում, որտեղ հստակեցվում է զինված ուժերի ձևավորման և աջակցման հարցում երկրի Կոնգրեսին վերապահվող պատասխանատվությունը՝ խուսափելով ոլորտում երկրի նախագահի իշխանության ու լիազորությունների ընդլայնման հնարավորությունից։ Արդյունքում՝ հենց ԱՄՆ Կոնգրեսն է իրավասու պատերազմ հայտարարել, այլ ոչ թե երկրի գործադիր իշխանությունը։ Միևնույն ժամանակ, ԱՄՆ Սահմանադրությամբ երկրի նախագահը զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն է, ինչն էական հնարավորություններ ու լիազորություններ է ընձեռում նրան օտարերկրյա երկրների կողմից հնարավոր ռազմական հարձակումներին արձագանքելու և դրանք զսպելու հարցերում³։

ԱՄՆ զինված ուժերի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության հարցի հիմքում դրված էր հենց «քաղաքացի-զինվոր» կամ «անհատ-զինվոր» սկզբունքը։ Այդ սկզբունքի բուն էությունն այն էր, որ ամերիկյան հանրության յուրաքանչյուր անհատ, լինելով երկրի քաղաքացի, միևնույն ժամանակ նաև զինվորական է և պատրաստ է պաշտպանել իր երկրի ու հանրության անվտանգությունը և ազատությունը։

Երկրի պետական և քաղաքական գործիչները միահամուռ էին այն հարցում, որ ԱՄՆ ԶՈւ-ն պետք է առաջ մղի ժողովրդավարական սկզբունքները և նպաստի պաշտպանական համակարգում և հասարակության տարբեր շերտերում «քաղաքացի-զինվորական» մոդելի արմատավորմանը և առկա կարծրատիպերի վերացմանը։ ԱՄՆ-ում բանակի նկատմամբ հասարակության հսկողության հիմնահարցերի շուրջ հետագայում առավել հայեցակարգային և գաղափարական համակարգային մոտեցումներ առաջարկեց, ինչպես նշեցինք, Սամյուել Հանթինգթոնն իր 1957թ. հրապարակած «Զինվորը և պետությունը. ռազմական-քաղաքացիական հարաբերությունների տեսությունն ու քաղաքականությունը» աշխատությունում։

Ս.Հանթինգթոնի հայեցակարգային մոտեցումներում սահմանվում էր պաշտպանական ոլորտի ներկայացուցիչների և քաղաքացիական ղեկավարության (հանրություն) միջև հավասարակշռության համակարգ, որը հանրային հսկողության կազմակերպման բավական արդյունավետ մեխանիզմների ամբողջություն էր։ Հանթինգթոնն առաջարկում էր մի սկզբունք, որով տակտիկական և օպերատիվ զինվորական կամ պաշտպանական հարցերում (մարտական պատրաստվածություն, սպառազինությունների և ռազմական տեխնիկայի կիրառություն ու դրանց տիրապետում և այլն) զինվորականությանը տրվում էին «ինքնավար» լիազորություններ, իսկ պաշտպանական քաղաքականության վարման և ռազմավարական հիմնահարցերում նախատեսվում էր լիակատար քաղաքացիական հսկողություն սահմանել պաշտպանական կառույցների և զինվորականության նկատմամբ [1]։

Հանթինգթոնի առաջարկած մոդելը ենթադրում էր պաշտպանական համակարգի ապաքաղաքականացում, քանի որ հասարակության վերահսկողության թուլացման միտումներն ուղղակիորեն փոխկապակցված են և ուղիղ համեմատական են պաշտպանական կառույցների ու բանակի՝ քաղաքականությունում ներգրավվելու և քաղաքականացվելու հնարավությունների մեծացման հետ։

Հանթինգթոնը հստակեցնում էր զինվորական հրամանատարության կողմից նախատեսվող երեք հիմնական գործառույթ.

1. երկրի անվտանգության ապահովումը երաշխավորելու համար անհրաժեշտ ռազմական պոտենցիալի ձևակերպում և այդ մասին տեղեկացում պետական-քաղաքական առաջնորդներին,

2. ռազմական տեսանկյունից միջազգային իրադրության վերլուծություն և տեղեկացում պետական-քաղաքական ղեկավարությանը,

3. երկրի քաղաքական վերնախավի կողմից ընդունված որոշումների կատարում, եթե նույնիսկ դրանք չեն համընկնում կամ մասնակի հակասում են պաշտպանական կառույցի զինվորական հրամանատարության հայացքներին ու դիրքորոշումներին [1]։

Հանթինգթոնի տեսության համաձայն, պետության անվտանգության ռազմական կամ այլ բնույթի սպառնալիքների քննարկումներին ու վերլուծություններին զինվորական բարձրագույն հրամանատարության անմիջական մասնակցությունը, ինչպես նաև վերջիններիս արտահայտած դիրքորոշումների հետ հաշվի նստելը համարվում են պարտադիր պայման, սակայն պաշտպանական ոլորտի փորձագետների ու զինվորականության գնահատականները կամ կանխատեսումները կրում են բացառապես խորհրդատվական բնույթ։

Ինչպես նշեցինք, պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կարգավորման ամերիկյան մոդելի համաձայն՝ երկրի նախագահը զինված ուժերի գերագույն հրամանատարն է և Կոնգրեսի համաձայնությամբ նշանակվող պաշտպանության նախարարի միջոցով իրականացնում է զինված ուժերի կառավարման գործընթացը։ Պաշտպանության նախարարն իր հերթին պատասխանատու է զինված ուժերի կազմակերպման, բանակաշինության, զինված ուժերի մոբիլիզացման և մարտական պատրաստության, նյութատեխնիկական ապահովման հարցերի համար։

Պենտագոնի ղեկավար կազմը բաղկացած է ինչպես զինվորականներից, այնպես էլ քաղաքացիական պաշտոնյաներից, ինչպես, օրինակ, երկրի ցամաքային ուժերը, ռազմաօդային և ռազմածովային ուժերը ղեկավարում են քաղաքացիական անձինք։ Ասել է թե՝ ԱՄՆ զինված ուժերի գերագույն հրամանատարական կազմը ղեկավարում են քաղաքական գործիչներ, իսկ զինված ուժերի կառավարման համակարգն առհասարակ ապակենտրոնացված մեխանիզմ է, որը հնարավորություն չի տալիս կառավարումն իրականացնել մեկ կենտրոնից, հետևաբար չի նպաստում պաշտպանական կառույցների ազդեցության մեծացմանն ու հնարավոր քաղաքականացմանը։ Այս հայեցակարգային մոտեցման հիմքում դրված է «քաղաքացի-զինվորականի» մոդելը, որով երկրում զինվորական վերնախավ ձևավորելու հնարավորություններ չեն տրվում։

Պաշտպանական ինստիտուտի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության գործիքակազմի կիրառման արդյունավետության մասին է խոսում պետության ներսում քաղաքական-պաշտպանական հարաբերությունների բրիտանական տեսություն-մոդելը, որի համաձայն՝ տեսականորեն երկրի զինված ուժերը պատասխանատվություն են կրում բրիտանական թագավորության առջև և պաշտպանության նախարարության միջոցով ենթակա են պետության քաղաքական վերնախավին՝ վարչապետին ու կառավարությանը։

Պաշտպանական ինստիտուտների նկատմամբ «քաղաքացիական վերահսկողության» ձևավորման անհրաժեշտությունն Անգլիայում առաջացել էր դեռևս 17-րդ դարում՝ որպես բանակի նկատմամբ ազդեցության տարածման հարցում միապետի դեմ պառլամենտի պայքարի ձև։ Ի դեպ, այդ մասին գրում է նաև Ս.Հանթինգթոնը, որի համաձայն՝ ԱՄՆ-ում բանակի նկատմամբ ազդեցության տարածման՝ ԱՄՆ նախագահի և Կոնգրեսի միջև տարվող պայքարը բավական քիչ է տարբերվում այդ համատեքստում նախորդ դարերում միապետական իշխանությունների ու պառլամենտների միջև պայքարի ձևից։

Պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կանոնակարգման ուսանելի օրինակ է նաև Կանադայի փորձը։ Այստեղ նման բարեփոխումներ իրականացվեցին 1970-ականների սկզբներին։ 1972թ. համապատասխան իրավական հիմքերի ընդունման արդյունքում Օտտավայի պաշտպանության ռազմական և քաղաքացիական շտաբները միավորվեցին։ Դրա արդյունքում հրամկազմը ներկայացնում էր հիմնականում քաղաքացիական անձ, որի անմիջական ենթականերն արդեն զինվորականներ էին [3]։

Զինված ուժերի նկատմամբ քաղաքացիական հսկողության սահմանման, պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների հաստատման և համագործակցության զարգացման արդյունավետության ապահովման համատեքստում (առաջին հերթին արևմտյան երկրներում) էական նշանակություն սկսեցին ձեռք բերել տվյալ երկրի նախագահին կամ վարչապետին կից ազգային անվտանգության ու պաշտպանության հարցերով զբաղվող ինստիտուտները։

1903թ. Մեծ Բրիտանիայում ստեղծվեց Պաշտպանության միջնախարարական կոմիտե, որը լիազորված էր համակարգել զինված ուժերի գործառույթներին վերաբերող հիմնահարցերի շրջանակներում բոլոր նախարարությունների ու դեպարտամենտների գործունեությունը։

Նման խորհրդատվական կենտրոն՝ Ազգային անվտանգության խորհորդ, հիմնվել է ԱՄՆ-ում 1947թ., որը ղեկավարում է ԱՄՆ նախագահը։ Խորհրդի հիմնական նպատակն է խորհուրդներ տալ երկրի նախագահին ներքին, արտաքին և պաշտպանական քաղաքականության վերաբերյալ՝ ազգային անվտանգության խնդիրները լուծելու նպատակներով։

Նմանատիպ խորհրդատվական կենտրոններ գործում են նաև Գերմանիայի կանցլերի, Ֆրանսիայի վարչապետի ենթակայության ներքո, որոնք, հանդիսանալով քաղաքական-վարչարարական խորհրդատվական ինստիտուտներ՝ կարևոր դեր են կատարում նաև զինված ուժերի նկատմամբ հասարակության հսկողության գործընթացի, պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կանոնակարգման առումներով։

Հետագայում արևմտյան երկրներում, այդ թվում և ԱՄՆ-ում, պաշտպանության և անվտանգության ոլորտի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության վրա իրենց ազդեցությունը թողեցին 20-րդ դարի միջազգային հարաբերություններում տեղի ունեցած աշխարհաքաղաքական, ռազմաքաղաքական վերադասավորումները՝ ՄԱԿ, ԵԱՀԿ ինստիտուտների ձևավորման ու զարգացման գործընթացները։ Այս առումով առանցքային նշանակություն ունեցավ նաև սառըպատերազմյան ժամանակաշրջանի ավարտը, ինչը նպաստեց միջազգային հարաբերություններում ռազմաքաղաքական համագործակցության (միջազգային և տարածաշրջանային ռազմաքաղաքական դաշինքների ձևավորում, երկկողմ ձևաչափով համագործակցության հաստատում) ինստիտուցիոնալացմանը։

Հատկապես հիշարժան է 1992-1994թթ. ԵԱՀԿ անդամ պետությունների անվտանգային համագործակցության ֆորումի շրջանակներում մշակված ԵԱՀԿ «Անվտանգության ռազմաքաղաքական ասպեկտների վարքականոնը» ուղեցույցը, որտեղ նշվում էին համաեվրոպական անվտանգային նորաստեղծ համակարգի շրջանակներում պետությունների ներքին և միջազգային գործունեության կարգավորման հիմնական սկզբունքներն ու ուղղությունները ռազմաքաղաքական ոլորտում [4]։ Միջազգային այս իրավական-կանոնակարգային փաստաթղթի համաձայն, որն ընդունվեց Բուդապեշտում 1994թ. դեկտեմբերի 3-ին, ԵԱՀԿ անդամ յուրաքանչյուր պետություն պարտավորվում էր իր ազգային օրենսդրությունում ամրագրել «Վարքականոնի» պարտականություններն ու հիմնական սկզբունքները։ «Վարքականոն»-ում տեղ գտած կարևոր դրույթներից մեկը սահմանում է, որ «անդամ պետությունները զինվորականների և ռազմականացված ուժերի, ներքին անվտանգության ուժերի, ինչպես նաև հետախուզական ծառայությունների ու ոստիկանության ուժերի նկատմամբ ժողովրդավարական քաղաքական վերահսկողությունը դիտում են որպես անվտանգության և կայունության անփոխարինելի տարր»⁴։

Այս փաստաթղթում ամրագրվում է պաշտպանական-քաղաքացիական ինստիտուտների կամ նրանց միջև փոխհարաբերությունների ու համագործակցության կարևոր մի դրույթ՝ զինված ուժերի նկատմամբ վերահսկողության մեխանիզմները, որոնք նախկինում գտնվում էին միայն պետական ապարատի վերահսկողական լիազորությունների շրջանակներում, ապակենտրոնացվում են և փոխանցվում երկրում գործող ժողովրդավարական հասարակական ինստիտուտների հսկողությանը։

Իսրայելական փորձի դիտարկում

1948թ. Իսրայել պետության կազմավորմամբ երկրի քաղաքական վերնախավն անմիջապես անցավ պաշտպանական ինստիտուտի ձևավորման իրավական, իրավաքաղաքական հիմքերի ամրագրմանը։ Գտնվելով հարևան արաբական պետությունների հետ մշտական պատերազմի իրավիճակում՝ երկրի պաշտպանական ինստիտուտի իրավական արդյունավետ հիմքերի ամրագրումը բխում էր Իսրայել պետության և հասարակության անվտանգության ապահովման առաջնահերթություններից։

Մինչ պետության հիմնումը 20-րդ դարի առաջին տասնամյակներին, հրեության քաղաքական-հասարակական գործիչները նույնպես ակտիվ աշխատանքներ են տարել պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կանոնակարգման ուղղությամբ։ Հիմնական շեշտադրումները կատարվում էին կրկին «քաղաքացի-զինվորական» սկզբունքի վրա։ Պետության հիմադրումից հետո «քաղաքացի-զինվորական» մոդելը զգալի ազդեցություն ունեցավ երկրի պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կանոնակարգման տեսանկյունից, որը նախատեսում էր զինված ուժերի զարգացման գործում հասարակության ինտեգրման մեխանիզմների ներդրում։

Գտնվելով մշտական ռազմական գործողությունների և պատերազմների սպառնալիքների ներքո՝ Իսրայելի պաշտպանության բանակն ունեցել և շարունակում է ունենալ քաղաքականացվելու կամ երկիրը ռազմականացման ճանապարհով տանելու բոլոր հնարավորությունները։ Սակայն երկրի քաղաքական վերնախավը գիտակցում է Իսրայելի պետական-քաղաքական կառուցվածքում զինված ուժերի հնարավոր քաղաքականացման բացասական հետևանքները, ուստի աջակցություն է ցուցաբերում պաշտպանության ոլորտում հասարակության և պետության կողմից հսկողության սահմանման, բանակաշինության գործին հասարակության ակտիվ ներգրավման հարցերին՝ դրանք պահելով իր ուշադրության կենտրոնում⁵։

Պետության հիմնադրումից հետո ժամանակ առ ժամանակ նկատվել են ցամաքային, ծովային և ռազմաօդային ուժերի միջև ազդեցության հավասարակշությունը խախտելու և վերջիններիս որոշակի «ինքնավարություն» ընձեռելու միտումներ։ Դա տեսանելի էր հատկապես պետության հիմնադրումից հետո Իսրայելի վարած պատերազմական գործողություններին հաջորդած ժամանակահատվածներում, երբ գրանցած հաղթանակից հետո զգալի աճում էր հատկապես երկրի ռազմաօդային ուժերի ազդեցությունը։ Սակայն վերջին շրջանում երկրի պետական-քաղաքական, ինչպես նաև զինվորական հրամանատարության քաղաքացիական ճամբարում, պայմանավորված նաև երկրի ժողովրդավարացման ակտիվ գործընթացներով, գերակշիռ են դառնում նրանք, ովքեր կողմ են հիմնական զորամիավորումների միջև հավասարակշռության պահպանմանը, հետևաբար և քաղաքացիական վերահսկողության ինստիտուտի ընդլայնմանը։

1953թ. հոկտեմբերի 18-ին Իսրայելի վարչապետ Դ. Բեն Գուրիոնը կառավարությանը ներկայացրեց երկրի պաշտպանության բանակի և պաշտպանության նախարարության միջև գործառույթների բաժանման ուղեցույցը, որի համաձայն՝ պաշտպանության բանակը պետք է զբաղվեր մարտական գործողությունների նախապատրաստման աշխատանքներով և իրականացներ բուն մարտական գործողությունները, իսկ պաշտպանության նախարարության լիազորությունների շրջանակներում էր գտնվելու ոլորտի ֆինանսական միջոցների կառավարման համակարգի ու ենթակառուցվածքների մասը, ներառյալ գնումները, սպառազինությունների արտադրությունը, զինվորականներին բժշկական ծառայությունների մատուցումը և այլն⁶։ Ի դեպ, Բեն Գուրիոնի՝ պաշտպանության ոլորտում հարաբերությունների, լիազորությունների ու պարտականությունների կանոնակարգման մոդելը գործում է մինչ օրս։

Երկրի օրենսդրության համաձայն, վարչապետն է Իսրայել պետության պաշտպանության ոլորտի առանցքային դերակատարություն ունեցող քաղաքական մարմինը։ Կառավարությանը կից գործում է պաշտպանական հարցերով միջնախարարական հանձնաժողով՝ երկրի վարչապետի գլխավորությամբ, ինչը նպաստում է պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կանոնակարգման, պաշտպանության ոլորտում քաղաքացիական հսկողության հաստատման գործընթացի զարգացմանը։

Իսրայելում պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կարգավորման գործիքակազմի արդյունավետության մասին է խոսում նաև այն հանգամանքը, որ պաշտպանության բանակում ներդրվում են քաղաքացիական ինստիտուտներում ընդունված և գործող քաղաքացիական աշխատանքային հարաբերությունների մոդելները։ Զինված ուժերի՝ որպես փակ համակարգի վերաբերյալ նախկին կարծրատիպերի հաղթահարման լավագույն օրինակներից մեկը զինվորականության (այդ թվում և շարքային զինվորականության) շրջանում զինվորական ծառայությունը որպես քաղաքացիական աշխատանքային վարձատրվող ծառայություն ներկայացնելն է, որի աշխատանքային ժամերը կանոնակարգվում են քաղաքացիական աշխատանքային ընդունված ժամանակացույցով։

Հետևություններ

Զարգացած երկրներում պաշտպանական կառույցների նկատմամբ հասարակական հսկողության հաստատման գործիքակազմի կիրառությունը, որպես կանոն, աչքի է ընկել արդյունավետությամբ և նպաստել է այդ պետություններում պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների կանոնակարգմանը, հասարակությունում զինված ուժերի ինտեգրմանը, զինված ուժերի նկատմամբ հասարակական կարծիքում առկա կարծրատիպերի հաղթահարմանն ու բանակի դրական իմիջի ամրապնդմանը։ Վերջին տարիներին աաշտպանական ինստիտուտների նկատմամբ հասարակական վերահսկողության ինստիտուտը կիրառություն է գտնում նաև մի շարք զարգացող երկրներում։ Այդ ուղղությամբ զգալի աշխատանքներ են կատարվում Ռուսաստանում, Ղազախստանում, Վրաստանում։

Զինված ուժերի նկատմամբ հասարակության հսկողության ինստիտուտի կիրառությունը անհրաժեշտություն է նաև մեր իրականությունում։ Պաշտպանական ոլորտում հասարակական հսկողության մեխանիզմներն արդեն արդյունավետորեն կիրառվում են ՀՀ ԶՈւ-ում, սակայն խնդիրը, թերևս, կարիք ունի առավել հայեցակարգային մոտեցման։

ՀՀ պաշտպանության ոլորտի հանդեպ հասարակության հսկողության գործիքակազմի հետևողական կիրառության ընդլայնման գործընթացը կնպաստի հասարակությանը բանակի ինտեգրմանը, զինված ուժերի վերաբերյալ առկա արատավոր կարծրատիպերի հաղթահարմանը, զինվորական հարաբերությունների բարելավմանը։ Մյուս կողմից, պաշտպանության ոլորտի զարգացման գործին հասարակության ակտիվ ներգրավումը հնարավորություն կտա երկրում ռազմական տեխնիկայի և սպառազինությունների արտադրության գործում ներդնել նոր տեխնոլոգիաներ, վերապատրաստել որակյալ մասնագետներ և զինվորականներ, հետևաբար և բարձրացնել զինված ուժերի մարտունակությունը։

¹ http://voskanapat.info/?p=17659&l=ru

² Кайро М.Ф., Гражданский контроль над вооруженными силами, http://www.umk.virmk.ru/study/U-DISCIPLINA/pol-upravlenie/U-posobie/demo-USA/g-12.htm

³ Նույն տեղում։

⁴Кодекс поведения, касающийся военно-политических аспектов безопасности, http://www.mid.ru/obycnye-vooruzenia/-/asset_publisher/MlJdOT56NKIk/content/id/80370

⁵ Պաշտպանական-քաղաքացիական հարաբերությունների ոչ արդյունավետ կանոնակարգման օրինակներից մեկը Թուրքիան է, որտեղ ուժային կառույցները խիստ քաղաքականացված են, ունեն էական ազդեցություն երկրի քաղաքական, ռազմաքաղաքական որոշումների ընդունման համակարգում։ Թուրքիայի զինվորական բարձրագույն հրամանատարությունը բազմիցս երկրում ողջ իշխանությունը զավթելու նպատակներով հեղաշրջման փորձեր է կատարել։ Թուրքիայի զինվորական բարձրագույն հրամանատարությունը և պաշտպանական ինստիտուտն առհասարակ ներկայանում է որպես պետություն պետության ներսում, որը երկրում ցանկացած քաղաքական ապակայունացման պարագայում կտրուկ ակտիվանում է, մեծացնում իր ազդեցությունը։ Երկրի հասարակական, քաղաքական ոլորտներում ուժային ինստիտուտների զգալի ազդեցությունը վկայում է երկրում իրականացվող ժողովրդավարացման գործընթացների անկատարության և առկա լրջագույն խնդիրների մասին, որտեղ պաշտպանական ինստիտուտների նկատմամբ հասարակության հսկողությունը գրեթե բացակայում է։

⁶ Основные характеристики израильской системы организации обороны государства, http://online-books.openu.ac.il/russian/democracy-and-national-security/volume1/article6.html#footnote-10395-33

Նոյեմբեր, 2016թ.

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Huntington S., The Soldier and the State: The Theory and Politics of Civil-Military Relations. Harvard Univ. Press, 1957.

2. Almond G.A., Powell G.B., Comparative Politics: A Developmental Approach, Boston, 1966.

3. W.Harriet Critchley, Changes in Canada’s Organization for Defense, 1963–1983.

4. Кодекс поведения, касающийся военно-политических аспектов безопасности, ОБСЕ, 1994.

դեպի ետ

Հեղինակի այլ նյութեր